Children and Art, dat was volgens Stephen Sondheim het enige wat de moeite waard was om door te geven. Hij laat beide na: een rijk oeuvre aan musicals en vele nakomelingen. 

Met het overlijden van Stephen Sondheim op 91-jarige leeftijd heeft Broadway haar grootste componist en lyricist verloren. In de bijna zeven decennia die zijn carrière bestreek, heeft Sondheim een brug geslagen tussen de naoorlogse Golden Age van de Broadway-musical en de moderne musicals van de afgelopen decennia. Als lyricist van West Side Story (1957) en Gypsy (1959) bouwde hij voort op wat zijn mentor Oscar Hammerstein II hem geleerd had, om daarna de regels te herschrijven.

Nieuwe standaard
Ineens kon een musical ook gaan over de complexiteit van relaties in een steeds sneller wordende samenleving (Company, 1970), de Amerikanisering van Japan (Pacific Overtures, 1976), of het spanningsveld tussen kunst en leven (Sunday in the Park With George, 1984). De liefdeskoppels waar voorgangers als Hammerstein en Richard Rodgers furore mee maakten – van Curley en Laurey uit Oklahoma! (1943) tot Maria en kapitein von Trapp uit The Sound of Music (1959) – maakten plaats voor de gedesillusioneerde getrouwde stellen uit Follies (1972) of de moordende Sweeney Todd en Mrs. Lovett. Het was Sondheim, in zijn samenwerkingen met regisseurs en schrijvers als Harold Prince, John Weidman en James Lapine, die de muzikale en thematische complexiteit van musicals dieper maakte dan voor mogelijk werd gehouden en een nieuwe standaard zette voor volgende generaties.

Dit was misschien nooit gebeurd als een 11-jarige Sondheim nooit in contact was gekomen met zijn surrogaatvader Oscar Hammerstein. Of als hij vier jaar later niet zijn eerste musical-script By George aan zijn mentor had laten zien, in de hoop de eerste tiener te worden met een musical op Broadway. Hammerstein beloofde hem als een professional te beoordelen en concludeerde dat het het slechtste was dat hij ooit had gelezen. Wat hij echter niet zei was dat er geen talent in zat. Vervolgens liet de geestelijk vader van de klassieke Broadway-musical precies zien waar zijn pupil de mist in was gegaan. Sondheim zou later zeggen dat hij in die ene middag meer geleerd had over het schrijven van een musical dan menig componist of lyricist in een heel leven zou leren.

Die middag heeft Sondheim waarschijnlijk op meerdere manieren gevormd: niet alleen als kunstenaar, maar ook als leraar. Teaching is a sacred profession was een terugkerend mantra van de componist-lyricist, die zijn ervaring tot op hoge leeftijd doorgaf aan volgende generaties. Sondheims persoonlijke aanmoedigingen zijn essentieel geweest voor de carrières van onder anderen Jonathan Larson (Rent), Adam Guettel (The Light in the Piazza) en Lin-Manuel Miranda (Hamilton). Door zijn openheid voor nieuwe interpretaties bleef zijn werk bovendien aantrekkelijk voor nieuwe generaties regisseurs. Zo heeft hij samengewerkt met Ivo van Hove voor zijn bewerking van West Side Story en met Marianne Elliot voor een genderbent revival van Company, een van de laatste voorstellingen die hij op Broadway zou zien.

Onmiskenbare invloed
Het werk van Sondheim is nooit zo ingeburgerd geraakt in Nederland als het in Londen en New York is, maar zijn invloed op Nederlandse musicalmakers is onmiskenbaar. Zo zijn de de musicals van Annie M.G. Schmidt en Harry Bannink volgens musicalonderzoeker Sanne Thierens direct beïnvloed door het zien van Company in 1970.

Wat Sondheims werk zo uitzonderlijk maakt, vindt ze moeilijk in woorden te vatten. ‘Zijn musicals zijn van het soort dat een paar dagen na het zien ervan nog steeds door je hoofd spookt. Dat heeft ongetwijfeld te maken met de gelaagdheid ervan. Sondheims woordkeuze, de patronen in zijn teksten en muziek, de soms ongebruikelijke maatsoorten en harmonieën die hij hanteert, zijn inventieve plotstructuren en zijn spel met tijd: niets is willekeurig, alles is op elkaar afgestemd en nooit wordt het te letterlijk gemaakt of komt het in de buurt van sentimentaliteit. Dat geeft zijn musicals een grote kracht waardoor ze bij je binnenkomen en nog een tijdje blijven hangen.’

Die grote kracht werd vaker voelbaar in de Nederlandse theaters met de komst van het M-Lab in 2007, waar artistiek leider Koen van Dijk zowel de vertaling van Into the Woods (2007 en 2010) en Sunday in the Park with George (2009) op zich nam. Bij Opus One keerde Van Dijk in 2016 terug naar Sondheim, met zijn vertaling en regie van Sweeney Todd. 

Voor regisseur Daniel Cohen was Sweeney Todd het begin van een grote voorliefde voor Sondheims werk en de reden om Merrily We Roll Along (1985), Company (1986) en A Little Night Music (1987) te regisseren. Later kwamen van zijn hand de vertalingen van Passion (2004) en A Funny Thing Happened on the Way to the Forum (2010). Sondheim is volgens hem de meester van de subtext. ‘Daarom zijn regisseurs en acteurs zo dol op zijn werk: je wordt uitgedaagd om op zoek te gaan naar de diepere lagen. Waar in andere musicals gevoelens vaak een-op-een worden geuit, grossiert Sondheim in ambivalentie. Een getrouwde man zingt hoe “sorry-grateful” hij is met zijn partner; een dame op leeftijd brengt een dubbelzinnige ode aan haar echtgenoot tegenover de man waarop ze al jaren verliefd is; een zoete popsong à la The Carpenters wordt gezongen door twee would-be aanslagplegers op de Amerikaanse president.’

Sondheim focust volgens Cohen op het schemergebied van emoties, niet alleen in zijn briljante teksten maar ook in de bitterzoete harmonieën van zijn muziek. ‘Door deze ambivalentie heeft Sondheim regelmatig het verwijt gekregen dat zijn werk koud en emotieloos zou zijn, maar het tegendeel is waar: onder de oppervlakte schuilt een enorme zucht naar overgave en verbinding. Het is juist die botsing tussen ratio en emotie die Sondheims werk zo boeiend maakt. Als regisseur blijven zijn musicals me inspireren en prikkelen.’

In de laatste vijf jaar zagen we steeds vaker grootschalige Sondheim-producties touren door het land. Esther Maas produceerde met PIT Producties een nieuwe herneming van Into the Woods in 2017. De eerder genoemde Sweeney Todd van Opus One volgde twee jaar na een andere enscenering van de klassieker.

Met Sweeney Todd in 2014 en A Little Night Music in 2019 maakte de Nederlandse Reisopera een cross-over tussen de wereld van opera en Sondheims meer ‘operatische’ musicals. Voormalig directeur Nicolas Mansfield wilde bij beide voorstellingen, naast een volwaardig symfonieorkest in de bak, dat ze in het Engels werden opgevoerd. ‘De onnavolgbare teksten van Sondheim zijn – met mijn kennis van beide talen – nauwelijks te vertalen op een manier die recht doet aan hun fijne gelaagdheid, de kwinkslagen en de kleurige accenten die de personages inzetten. Het is daarnaast niet zo dat omzetten naar het Nederlands per sé tot laagdrempeligheid leidt. Het vergt durf je publiek serieus te nemen. Sondheim deed dat. En dus ik ook.’

Hij zegt ‘intens dankbaar’ te zijn dat hij de twee meesterwerken onverdund heeft kunnen delen met een al even dankbaar publiek. ‘Sondheim begreep als geen ander dat in het theater de weg naar een ontroerde emotie begint met geraffineerd blijspel en scherts. En dat schijnbare onoverkomelijkheden er niet blijken te zijn zodra je met je team doortastend en standvastig doorpakt. Ook daar toonde Sondheim zich een leermeester’

Net als het schilderij van George Seurat, de protagonist in Sunday in the Park with George, zullen ook Sondheims kunstwerken lang bij ons blijven. Alleen al deze maand verschijnt er een nieuwe verfilming van West Side Story en spelen er twee revivals van zijn musicals op Broadway. Dat er in Nederland nog steeds veel werk te verzetten valt in het ontwikkelen van een publiek, bleek uit de voortijdig gestopte Company van PIT Producties: iets wat bijna ondenkbaar zou zijn in Londen en New York. Sondheim wordt hier nog te vaak gezien als moeilijk of intellectueel, een niche in een sector die gedomineerd wordt door spektakelmusicals, maar hij is altijd het fundament geweest onder de hedendaagse Amerikaanse musical. De nalatenschap waarmee hij het Engelstalige theater verrijkt heeft, is van onschatbare waarde.

Foto: Ron Sachs / CNP / ANP