Een kunstwerk moet niet gaan over een ervaring, het moet een ervaring zijn. Dat zei de Poolse theatermaker Lukasz Twarkowski, Mark Rothko citerend, onlangs in een interview voor Theaterkrant Magazine. In zijn nieuwste productie The Employees maakt hij dat credo volledig waar. Niet zo overrompelend wellicht als in Respublica, waarmee hij dit jaar op het Holland Festival stond en dat de vorm had van een zes uur durende rave, maar absoluut onontkoombaar.

In een kolkende mix van hallucinante beelden, stampende elektronica en confronterende intimiteit neemt Twarkowski ons mee in een theatrale trip naar een ruimteschip in een onbestemde toekomst waar mensen en humanoids samen deel uitmaken van een bizarre samenleving. Ze voeren schijnbaar zinloze handelingen uit die hun opgedragen worden door een onzichtbare entiteit die De Organisatie genoemd wordt.

In deze hermetisch gesloten wereld lossen de grenzen tussen mens en robot steeds meer op, onvermijdelijk leidend tot de vraag: wat maakt ons tot mens? En hoe menselijk kan een robot zijn? Hoogst actueel, in de week waarin een groot onderzoek verschijnt naar de vraag of kunstmatige intelligentie bewustzijn kan hebben.

Het reusachtige ruimteschip bevindt zich in de theaterzaal van De Machinefabriek, te midden van aan vier zijden opgebouwde tribunes. Het heeft de vorm van een soort glazen labyrint, met lange gangen, duistere hoekjes en een centrale kantine waar de gemeenschappelijke maaltijd genuttigd wordt. Via een sublieme choreografie, die middels indrukwekkend camerawerk op grote schermen aan de buitenzijde van het schip geprojecteerd wordt, worden we die wereld ingezogen.

Eerst door persoonlijke verhalen van de bemanning, waarin al iets doorschemert van de verschillende posities van de mensen en de humanoids. De mensen hebben hun herinneringen aan bijvoorbeeld geuren, de humanoids vragen zich af waarom zij die zintuigen niet mogen ontwikkelen via een update. Is dat überhaupt mogelijk? Ook omdat mens en robot telkens gespeeld worden door dezelfde acteur of actrice nemen die verhalen gaandeweg angstaanjagende vormen aan. Wie is hier eigenlijk menselijk en wie mensachtig? Zelf lijken ze er in ieder geval niet zeker van.

Het is een van de onbeantwoorde vragen die in de roman van Olga Ravn, waarop Twarkowski zijn stuk heeft gebaseerd, al nadrukkelijk wordt gesteld: wat is het menselijk bewustzijn precies? En kan met behulp van kunstmatige intelligentie de grens tussen mens en robot overschreden worden? In The Employees gebeurt dat in zekere zin, in een vervreemdende liefdesscène. Maar voelt de robot ook daadwerkelijk of kopieert hij slechts handelingen?

Hoe dan ook, het loopt bepaald niet goed af. In een orkaan van beeld en geluid worden de bewoners van het ruimteschip door De Organisatie geëlimineerd. Een visueel bombardement waarbij dreunende bastonen de tribunes doen trillen. Over de schermen rolt een lange verklaring waarin wordt uitgelegd waarom tot de liquidatie is besloten: er waren te veel onzekerheden, zoals verwarrende dromen en neurale overactiviteit, in het programma geslopen. Oftewel: de magische grens tussen mens en machine was overschreden.

Daarmee eindigt de voorstelling, ons achterlatend met een duister visioen van een onzekere toekomst. Onheilspellend? Jazeker. Belangwekkend? Nou en of. Op alle niveaus vibreert The Employees nog lang na. Dit moet Twarkowski bedoeld hebben toen hij zei dat een kunstwerk een ervaring moet zijn.

Foto: Natalia Kabanow