Met enige regelmaat bereikt de buitenwereld weleens het bericht dat een theatergroep zich tijdens het creatieve proces ‘in crisis’ bevindt. De vertrouwensband tussen regisseur en spelers is dan uiterst wankel, er is geen zicht op een oplossing, soms kan een dramaturg oplossing bieden maar vaak is de impasse niet meer te doorbreken. Over wat te doen in zulke benarde situaties schreef dramaturg Bart Dieho (1948) een opvallende handleiding, waarvan hij de terminologie ontleent aan een keur aan studies uit de wereld van management. Routes door niemandsland heet zijn handleiding, met als ondertitel Theater maken als creatieve reis.

Dieho heeft als dramaturg, toneelschrijver en componist een grote staat van dienst. Tot 2013 was hij docent theaterdramaturgie en eindredacteur van de database Theaterdramaturgie.Bank aan de Universiteit Utrecht, nu op zijn Engels Dramaturgy Database Universiteit Utrecht. Uit zijn in eigen beheer uitgegeven publicatie (als e-book) Routes door niemandsland blijkt zijn kennis van zaken over de taak van de dramaturg en het maakproces van een voorstelling. Zijn uitgangspunt is een antwoord te formuleren hoe een groep makers een artistieke blokkade kan doorbreken.

Hiertoe werkt hij met drie modellen, niet afkomstig uit de theaterpraktijk maar opgesteld door onder andere wetenschappers Koberg en Bagnall met hun baanbrekende studie The Universal Traveler. A Soft-Systems Guide to: Creativity, Problem-Solving, and the Process of Reaching Goals (1974). Het is voor het eerst dat dit handboek, dat in principe gaat over het oplossen van sociale en economische problemen, is toegepast op de theaterpraktijk.

Laat ik vooropstellen: de Routes is een ingewikkelde, vaak abstracte studie van 160 bladzijden waarin de auteur het vocabulaire van een enorme bron secundaire literatuur op dit gebied letterlijk vertaalt in de theaterpraktijk, met alle complexe terminologie van dien. In principe zijn er drie pijlers of modellen waarop de gehele studie rust, dat zijn Synectics, Creative Problem Solving (CPS) en ADKAR. Deze begrippen uit de managementstrategie krijgen nu dus een artistieke betekenis.

Stel dat een gezelschap terechtkomt in een crisissituatie. De geijkte weg is dat in de hiërarchie van zo’n groep de regisseur de eindverantwoordelijkheid heeft, mogelijk bijgestaan door de dramaturg. Maar dat is volgens Dieho niet de juiste weg. Het gaat erom dat de groep gezamenlijk tot een oplossing komt en wel volgens de genoemde modellen. Neem nu eerst Synectics. Dit model gaat uit van analogieën waarbij de betrokkenen proberen via ‘creatieve denkbewegingen’ een oplossing te vinden. Die denkbewegingen zijn als omwegen: je gaat als maker niet doelbewust af op het eindresultaat, maar geeft jezelf en elkaar de ruimte om de geest vrijuit te laten reizen; je moet durven zoeken en nieuwe wegen inslaan.

Interessant is het traject dat, volgens The Universal Traveller, in vier stappen gaat, volgens het model van de CPS. Eerst is er de ‘lineaire’ weg: het artistieke probleem wordt als een kettingreactie gezien van oorzaak en gevolg. Maar je kunt ook ‘circulair’ denken, namelijk door stappen terug te doen en te kijken waar het fout ging. Dan ga je over tot het ’terugkoppelen’, ofwel alle voorgaande stappen beoordelen. Tot slot is er het ‘netwerk’, waarin de makers op min of meer willekeurige manier associëren en daardoor verbindingen maken met de verschillende denkbewegingen.

Tot slot gaat het ADKAR-model over de kunst van het veranderen. Gaan de eerste twee strategieën over het maakproces, ADKAR wordt ingezet als blijkt dat de groep zelf niet helemaal naar behoren functioneert. Daarbij put Dieho uit een andere studie, die van Fischer en Visscher dat Model for Organization Design Process (2009) heet. Hierbij gaat het erom om binnen een groep het juiste werkklimaat na te streven, en als het mis dreigt te gaan dan moet iedereen bereid zijn een ‘verandertraject’ aan te gaan. Ook dat gaat in verschillende fasen of stappen waarvoor begrippen gelden als ‘framing’ (de regisseur formuleert het probleem), ‘exploring’ (een brainstorm-sessie), ‘assessing’ (de oplossingen worden beoordeeld) en ‘deciding’ (er wordt besloten wat de optimale oplossing is).

In de diverse theorieën die Dieho citeert uit de bestaande managementliteratuur gaat het telkens om vele stappen en routes. Soms telt een van de drie pijlers zowel stappen, routes als fasen, zodat lang niet altijd duidelijk is op welk niveau we ons bevinden. Het gegeven van creativiteit als ontdekkingsreis door onbekend gebied, het ‘niemandsland’ uit de titel is beslist aantrekkelijk, maar het is nauwelijks voorstelbaar dat een theatergezelschap in tijden van crisis zegt: ‘Oké, allemaal, nu gaan we dit probleem met CPS oplossen, of doen we de ADKAR?’

Dan zijn er ook nog regisseurs die welbewust op een crisis aansturen, om de spelers tot grote prestaties te dwingen. Uit repetitieverslagen van destijds bleek Luk Perceval met zijn regie van Ten oorlog (1997) dat na te streven. De crisis als welbewuste uitdaging, om het zo te zeggen.

Ook het vele gebruik van Engelse begrippen staat toegankelijkheid van Dieho’s boek in de weg. En er staan zinnen in – helaas vele – die zelfs binnen de context van het geheel nauwelijks zijn te begrijpen, zoals deze over choreograaf Itzik Galili: ‘De macrocirkel van praktische choreografische probleemoplossing is opengebroken om in een tweede binnencirkel het probleem rond het gesloten karakter van het concept op te lossen door herziening daarvan tot een open referentieel concept.’

Er staan beslist boeiende passages in Routes door niemandsland, zeker als de auteur zich rechtstreeks laat inspireren door de theaterpraktijk zelf. Maar het is te weinig, hij heeft de managementstrategieën te een-op-een toegepast op het theater. De drie begrippen Synectics, CPS en ADKAR krijgen geen body om in het Engelse taalgebruik te blijven. Misschien was het beter geweest voor elk van de drie een passend Nederlands equivalent te vinden dat aansluit bij het theater zelf, bijvoorbeeld de route als omweg, als associatie en als verandering.

Bart Dieho, Routes door niemandsland. Theatermaken als creatieve reis. Amsterdam 2020 (eigen beheer). www.bartdieho.nl. Foto: Pilot PC van Connor Schumacher, Anna van Kooij