Een geweldige cast, regisseur, toneelschrijver, scenograaf, kostuumontwerper en geluidsontwerper werden door Bos Theaterproducties aangetrokken voor een bewerking van De avond is ongemak, de gevierde debuutroman van Lucas Rijneveld. Hoe kon het dan toch zo mis gaan?

Eén ding dat ik nooit begrepen heb van het grote-zaaltheater van de afgelopen vijftien jaar is de declamerende toon waarmee teksten nog altijd vaak gebracht worden. Je begrijpt waar het vandaan komt: vroeger moest je nu eenmaal op eigen kracht alle uithoeken van de zaal bereiken. Sinds de uitvinding van zendmicrofoons is die noodzaak verdwenen, maar de resulterende speelstijl is hardnekkig: het kunstmatige projecteren van de stem ondermijnt de intimiteit en geloofwaardigheid van menige theatervoorstelling.

Ook De avond is ongemak, de theaterbewerking van de gelijknamige roman van Lucas Rijneveld, wordt continu ondermijnd door een dergelijke artificiële tekstbehandeling. In de bewerking van Jibbe Willems zijn de meeste teksten overpeinzingen van het jonge hoofdpersonage Jas, dat opgroeit in een zwaar religieus gezin op het platteland. De teksten worden door hoofdrolspeler Jip Smit ver de zaal in gesmeten, wat iedere mogelijkheid tot subtiliteit onmogelijk maakt. Maar ook de dialogen worden in de regie van Nina Spijkers op hoog volume gebracht. Bovendien dendert het praten maar door, met steeds dezelfde cadans en dynamiek, zonder rustmomenten of ruimte voor stil spel.

Tussen de regels door is de potentie van de tekst nog te ontwaren. Die zit hem in de troosteloosheid van Jas’ verwrongen jeugd, die na de verdrinkingsdood van haar broer aan het begin van het stuk helemaal alleen met haar verdriet moet dealen vanwege de emotionele onmacht en het religieuze fundamentalisme van haar ouders. Maar een dergelijke verstikking zou beter uit de verf komen als er ook enige ruimte voor kwetsbaarheid of zachtheid zou worden gemaakt; in plaats daarvan gaan we van wrede pesterijen naar verkrachting naar dierenmishandeling naar veeruimingen, wat het geheel eerder het gevoel van poverty porn geeft dan van een gelaagd familiedrama. In tegenstelling tot Rijneveld lijkt niemand van het artistieke team enige kennis van of feeling met het geportretteerde milieu te hebben.

En daar zit misschien wel de sleutel van het falen van De avond is ongemak: het vermoeden rijst al snel dat de initiatiefnemers van Bos Theaterproducties niet per se een artistieke noodzaak voelden om het verhaal van Rijneveld tot toneelvoorstelling te bewerken, maar gewoon de populariteit van de roman de beslissende factor lieten zijn. Dan kun je vervolgens nog zulke goede mensen op het project zetten, maar als niemand een idee heeft over het waarom van de onderneming, krijg je precies het soort inspiratieloze toneel waarop bezoekers van deze voorstelling getrakteerd worden.

Foto: Raymond van Olphen