Hoe maak je heden ten dage activistisch theater, vroeger weleens oneerbieding ‘spandoekentoneel’ genoemd? Tijdens het Opera Forward Festival ’23 wagen maar liefst drie gezelschappen, De Nationale Opera, Opera Zuid en Nederlandse Reisopera, zich samen aan Ändere die Welt!, ‘Verander de wereld’. De titel is ontleend aan een lied uit Die Massnahme (1930) van Bertolt Brecht op compositie van Hanns Eisler.

Het festival noemt Ändere die Welt! een pasticcio, ofwel een pastei. Dit heeft betrekking op een achttiende-eeuws fenomeen waarin bekend en minder bekend muzikaal materiaal, zoals aria’s en ensemblestukken, tot een nieuw geheel werden getransformeerd. In Ändere die Welt! werkt regisseur Mart van Berckel samen met pianist en muzikaal leider Pedro Beriso. Het resultaat is een meer dan interessante mix van liederen en muziekstukken van Eisler, Schumann, Rachmaninov, Kurt Weill, Sjostakovitsj, Wagner en Beethoven.

Uitvoerenden zijn het orkest LUDWIG dat onder meer met viool, altviool, contrabas, fagot en klarinet voor een perfecte en wervelende muzikale begeleiding zorgt. Vier zangers van de Nationale Opera Studio nemen de zangpartijen voor hun rekening, variërend van bijvoorbeeld de Wesendonck-Lieder van Wagner tot het populaire Die beiden Grenadiere van Schumann op tekst van Heinrich Heine. Elk lied is een schot in de roos, met als een van de hoogtepunten Youkali over de ideale wereld van Kurt Weill.

De opera heeft de kracht van een moreel appèl, niet in de laatste plaats door de teksten van spoken word-artiest Amara van der Elst die, gekleed in het wit, de liederen van commentaar voorziet. Zij slaat een brug tussen de teksten van toen en het heden. Haar Engelstalige tekst is vooral in de vragende vorm gesteld over wat revolutie is, wat revolutie vermag en waarom revolutie en verandering van de wereld zo noodzakelijk is. De teksten van Brecht, Poesjkin, Heine en Goethe gaan niet over klimaatcrisis, die van Van der Elst wel.

Van der Elst vraagt zich af of liefde, zachtheid en empathie niet veel sterkere revolutionaire krachten zijn dan geweld en hardheid. Dat is een mooie gedachte die aan haar performance een fraaie en tedere intimiteit geeft, waarin ze het publiek rechtstreeks aanspreekt en aanmaant tot verandering.

Een mooi idee van Van Berckel is om de handeling zich te laten afspelen ná het moment van de revolutie, nadat de barricaden weer verlaten zijn. In het toneelbeeld en lichtontwerp van Vera Selhorst symboliseren tientallen stoelen de plek van revolutionaire actie: ze dienen als wapen om ermee te gooien, als schuilplek en als barricade zoals op Delacroix’ befaamde schilderij De Vrijheid leidt het volk op de barricade (1830) als verbeelding van de Franse Julirevolutie.

Het is een sterk toneelbeeld dat uitnodigt tot veel beweging, zoals het hoort bij activistisch theater. Een nadeel is wel dat de voorstelling zich in betrekkelijk duister afspeelt, in een soort naamloze en tijdloze ruimte, afgeschermd met glas aan de achterzijde en kantine-achtige, gedempte verlichting. Aan het slot schildert Van der Elst in felrode letters ‘Ändere die Welt!’ op het raam.

Een kleine jongen, naamloos en zonder tekst, symboliseert de toekomst: voor hem en zijn leeftijdgenoten moet de wereld verbeterd worden. In het lied Heerwagen, mächtig Sternbild uit 1933 krijgt hij uitleg over de sterrenstelsels die langs de hemel gaan. Het benadrukt de tijdloosheid die regisseur Van Berckel nastreeft. Al kan een lied als dit in feite in elke pasticcio klinken.

Ondanks de sterke afzonderlijke delen (muziek, liederen, zangstemmen) wordt de voorstelling eigenlijk geen krachtige eenheid. De vragende vorm van de teksten van Van der Elst, uitgesproken op een mooie, aarzelende en tegelijk krachtige manier, contrasteert met de radicale revolutionaire vorm van bijvoorbeeld Brecht, Eisler en Weill. Dat werkt niet altijd.

De voorstelling roept niet zozeer op tot strijd, hoewel de titel dat wel doet vermoeden. Dat aandeel van ‘strijd’ schuilt het meest in de liedteksten van Brecht en Weill, die vooral uit de jaren dertig dateren. De tekst van spoken word-performer Van der Elst bepleit juist een vragende, empatische houding ten opzichte van grote problemen als klimaatverandering en uitputting van de aarde. Maar ook het verlangen naar inclusiviteit staat hoog op de agenda. Voor alles echter draait het om een liefdevolle, zachte bejegening van de mensen onderling die, volgens Van der Elst, meer effect sorteert dan radicaliteit. Deze verschillende visies – het activisme van Brecht en de ‘zachte kracht’ van Van der Elst – staan haaks op elkaar.

Foto: Bart Grietens