Via Berlin op onderzoek

Muziektheatergezelschap Via Berlin ontwierp samen met een groep wetenschappers van de Universiteit van Amsterdam een voorstelling waarin sociaalwetenschappelijk onderzoek kon worden uitgevoerd. Acts of Citizenship ging in 2022 op Oerol in première en dit jaar werd duidelijk wat de waarde van theater voor een gezonde democratie kan zijn. 

Stel je voor: een meerderheid van de Vlaamstalige Belgen wil zich bij een toekomstig referendum afscheiden van Wallonië en een nieuwe staat stichten, een onafhankelijk Vlaanderen. Aan de landsgrens met Nederland verzamelen zich steeds meer niet-etnische Vlamingen, die niet langer binnen deze staat passen en het land willen ontvluchten. Hoe moet Nederland hierop reageren? Aan de hand van deze fictieve migratiecrisis onderzocht het project Acts of Citizenship in hoeverre het inleven in meerdere perspectieven aangaande deze crisis polarisatie tegen kan gaan. In welke mate kunnen verhalen de opvattingen en emoties van een toeschouwer ten opzichte van deze crisis manipuleren? En kan muziektheater over deze crisis mensen empathischer maken ten opzichte van niet-westerse vluchtelingen?

Kunst-maatschappij-wetenschap

Op Oerol 2023 presenteerde Via Berlin de onderzoeksresultaten van het sociaalwetenschappelijke theaterexperiment Acts of Citizenship, een coproductie met de Universiteit van Amsterdam, het Hot Politics Lab, Oerol 2022 en Berlage Saxophone Quartet. Samen onderzochten ze de toenemende polarisatie in de samenleving en het daarmee samenhangend empathisch tekort. De combinatie van wetenschap en muziektheater ligt in lijn met de visie van Via Berlin. Artistiek leider Dagmar Slagmolen streeft naar een hechtere verbintenis van de driehoek kunst-maatschappij-wetenschap, en heeft hiervoor de Via Berlin-methode ontwikkeld, op basis van Arts-Based Research.

De maatschappij geeft aanleiding, de wetenschap onderbouwt en kunst vertaalt, reflecteert en onderzoekt nog veel verder. Vanuit deze gedachte is Via Berlin de afgelopen jaren meerdere (internationale) verbindingen aangegaan met onder andere de Universiteit van Amsterdam, de Radboud Universiteit Nijmegen, University of Hull, Engeland, The Open University England, ArtEZ master muziektheater, en Hogeschool Inholland. Om de verschillende faculteiten van deze universiteiten en hogescholen samen te brengen met de maatschappelijke organisaties waarmee Via Berlin ook veelvuldig samenwerkt, en om tegelijkertijd een breed en ook jonger publiek te bereiken, is in 2021 de Via Berlin Academie opgericht. Hier ontwikkelt Via Berlin nieuwe onderzoeken, verdiepende contextprogramma’s en masterclasses voor zowel (kunst)studenten als wetenschappers. Zo brengt zij wetenschap in contact met maatschappelijke organisaties en weet ze op invoelbare, inspirerende wijze een breed publiek voor prangende maatschappelijke vraagstukken te verbinden.

Kloof

Binnen Nederland zelf is er steeds meer sprake van polarisatie. Er ontstaat vaker een kloof tussen verschillende burgers, die zijn oorsprong vindt in vooroordelen en een gebrek aan empathie. De politiek en de media spelen hierop in, bijvoorbeeld door in context van migratie metaforen te gebruiken als ‘vluchtelingenstroom’ en ‘migratiegolf’, waardoor niet-westerse vluchtelingen worden geassocieerd met een anonieme hoeveelheid water die op het gastland afkomt. De empathischer verhalen over Oekraïense vluchtelingen leiden er dan weer toe dat deze groep mensen anders wordt behandeld.

Acts of Citizenship onderzocht in welke mate het binnenkrijgen van verhalen op verschillende manieren mensen positiever of negatiever kunnen maken ten opzichte van niet-westerse vluchtelingen en in welke mate volledige kunst-onderdompeling door muziektheater, het effect van deze verhalen kan versterken.

’Wij geloven dat de driehoek kunst-maatschappij-wetenschap een veel breder gedragen verbond zou moeten vormen. Hoe urgenter de boodschap achter een onderzoek en/of een uitvinding, hoe belangrijker het immers is om te weten hoe je het juiste verhaal bij een zo breed mogelijk publiek aan moet laten slaan. En hoe meer men meet wat de invloed van kunst-onderdompeling is, hoe meer men kunst hopelijk weer gaat waarderen en zien als een niet te onderschatten middel om begrip en empathie op te wekken en polarisatie tegen te gaan.’ (Citaat uit publicatie van het onderzoek van Via Berlin)

Gevoelsthermometer

Voorafgaand aan de voorstelling werd het publiek onderverdeeld in vier groepen. Lopend door de duinen van Terschelling naar de speellocatie, werd elke groep ondergedompeld in een verhaal. De verhalen waren te horen via luidsprekers en te lezen op borden die naast de weg stonden. Sommige verhalen hadden als doel om mensen meer empathie te laten hebben met vluchtelingen aan de grens, andere probeerden juist om afkeer bij de toeschouwers op te wekken.

‘Veel Vlamingen met een niet-westerse achtergrond voelen zich niet meer veilig in de nieuwe Vlaamse staat en zijn ten einde raad. Zij bevinden zich in een situatie die wij ons nauwelijks kunnen voorstellen’, aldus een passage, die ermee eindigde dat veel Nederlanders het belangrijk vinden om deze vluchtelingen op te vangen.

Een ander verhaal deed het tegenovergestelde: ‘Als wij al deze mensen uit niet-westerse landen hier gaan opvangen, verraden we onze eigen burgers die het al zwaar genoeg hebben.’ Elk van de verhalen kende zo een specifieke taal, die zorgde voor bepaalde beeldvorming ten aanzien van de niet-westerse vluchtelingen.

Op drie momenten werden de opvattingen en emoties van deelnemers gemeten aan de hand van vragenlijsten: voorafgaand aan de route, na de route en na de voorstelling. Voorafgaand aan de route werden er sociaal-demografische kenmerken als leeftijd, gender, opleidingstype en politieke opvattingen van het publiek genoteerd. Ook waren er zogenaamde ’gevoelsthermometers’, vragen die gevoelens over allerlei verschillende groepen mensen peilen. Waren die gevoelens ten opzichte van niet-westerse vluchtelingen eerder koud of eerder warm? Door deze vraag op verschillende momenten te stellen kon worden gemeten of de gevoelens van de deelnemers waren veranderd nadat ze waren blootgesteld aan verschillende verhalen.

Ook werd er na het afleggen van de route gevraagd naar de ervaren emoties: boosheid, verdriet, angst en hoop. Op die manier kon er worden gemeten of er verschil was in de mate van manipulatie-gevoeligheid tussen de verschillende groepen. Omdat het laatste meetmoment na de voorstelling lag, kon ook het verschil tussen het horen en/of lezen van een verhaal en het ervaren van een volledige theatervoorstelling worden vergeleken. De spelers belichaamden verschillende mensen, die zich allemaal anders ten opzichte van de vluchtelingen aan de grens verhielden. Door de acteurs meerdere keren te laten wisselen van personages en perspectieven, werden de verschillende belangen en de complexiteit van het vraagstuk  zichtbaar en invoelbaar.

Hoofdbevindingen

Het is voor het eerst dat zo een groot live-wetenschappelijk onderzoek naar de invloed van theater op empathie en tolerantie is uitgevoerd. Uit het onderzoek kunnen verschillende zaken worden opgemaakt. Allereerst, als we alleen kijken naar het deel waarin verhalen werden gelezen en geluisterd, wordt duidelijk dat het ‘empathie-naar-buiten’ verhaal, waarin empathie voor de vluchtelingen nagestreefd werd, het sterkste effect had. Een meer rationeel verhaal, zoals dat van tolerantie, had dat veel minder.

Toch staan de emotionele effecten van de verhalen die te horen en te lezen waren in geen verhouding tot het effect van de muziektheatervoorstelling. Dit was twee tot wel vier keer sterker in het terugdringen van vooroordelen, dan dat van de routes voorafgaand aan de voorstelling. Duidelijk wordt dat er een significant verschil is tussen het lezen of horen van een verhaal en het daadwerkelijk ‘voorgespeeld’ krijgen. Doordat de spelers de verhalen belichaamden, konden de toeschouwers zich veel sterker inleven in een ander en de ander beter begrijpen. De voorlopige conclusie over de rol van theater in de samenleving is volgens de onderzoekers dan ook als volgt: ‘Het lijkt erop dat theater een belangrijk middel kan zijn bij het terugdringen van vooroordelen en maatschappelijke polarisatie. Naast dat het vermakelijk, ontroerend en leerzaam kan zijn, kan theater dus ook een belangrijke maatschappelijke rol spelen en zelfs onze liberale democratie versterken.’

Kunst-onderdompeling lijkt dus een belangrijke verbindende rol te kunnen spelen in de samenleving; niet voor niets speelde  in de Griekse oudheid theater ook al een belangrijke rol in de burgerschapsvorming. Theater als kunstvorm traint mensen om zich in te leven in andere perspectieven en sneller tussen deze perspectieven te schakelen. Op die manier is theater van onschatbare waarde voor een gezonde democratie. Deze voorlopige conclusie brengt een grote verantwoordelijkheid met zich mee voor de theatermaker. Er ontstaat ruimte om de maatschappij niet alleen te representeren, maar ook voorbij te gaan aan de grenzen die de maatschappelijke systemen ons opleggen. Een derde ruimte, die de werkelijkheid en de manier waarop zij gerepresenteerd wordt, ter discussie stelt.

Acts of CitizenshipOerol FestivalUniversiteit van AmsterdamVia Berlin

Dossiers

Theaterkrant Magazine september 2023