Met schijnbaar groot gemak smeedt theatermaker Ira Kip plannen met grote namen in de internationale urban mode en designwereld, Afro-Amerikaanse kunstenaars, Zuid-Amerikaanse migranten en de Caribische kunstscene. Ze is een sleutelfiguur in een generatie kunstenaars die ‘niet wacht op goedkeuring van de gevestigde orde’.
Ira Sharay Kip (1981) ontmoeten is een reis: langs Aruba en Curaçao, Suriname, Amsterdam, Almere en New York, naar Baltimore, Los Angeles en Zuid-Afrika. Het is, via YouTube, terechtkomen in een Amerikaanse gevangenis waar vrouwelijke gevangenen de Vagina Monologen spelen, en belanden in de studio van Sways Universe, de radiozender van journalist Sway Colloway, hiphop icoon en de centrale figuur van het MTV nieuwsteam – Ira Kip is de ‘celebrity’ van die dag.
De Nederlandse geschiedenis kom je tegen: de staking in 1969 van de drieduizend werknemers van Shell op Curaçao, die de verhoudingen op het eiland ingrijpend veranderden. En het heden: de artistieke waarden in de Nederlandse theatercultuur. Shakespeare en de LGTBQ gemeenschap delen in dat universum dezelfde ruimte; regie, educatie en ondernemen ook. De taal is Nederlands doorspekt met Engels.
In maart 2017 presenteerde Ira Kip in het Compagnietheater twee keer een werkversie van Shrew Her, een bewerking van Shakespeares The Taming of the Shrew vanuit het perspectief van queer vrouwen. Shrew Her is een eerste kennismaking met een theatermaakster die, wist ik wel, student was op de Opleiding Theaterdocent van de AHK waar ik les geef, meer dan tien jaar in de VS had gewerkt en wisselend woonde in Nederland en op Aruba. Het was nog maar een werkversie, februari 2019 is de première, maar ik raakte gefascineerd. Meerdere actuele artistieke en culturele sporen leken in Shrew Her samen te vallen: werken met niet geschoolde spelers (het fundament van de Opleiding Theaterdocent), de centrale positie van het publiek en de taal en beeldtaal van een internationale urban cultuur. Wie is Ira Kip?
Ik begin met een omtrekkende beweging rond ‘Ira Kip: director, writer, creative producer & educator’ (haar site). Via de mensen in haar omgeving. Het rijtje wordt langer: Ira die Surinaams/Caribisch Nederlands talent onder haar hoede neemt. Ira de kapitein, de vrouw die het fikst. De kosmopoliet, gypsy. De regisseur die gelooft in de slimheid en intuïtie van onervaren spelers, die haar dan weer loven om de veiligheid die ze creëert. Een sleutelfiguur in een gigantisch internationaal netwerk en de succesvolle fondsenwerfster in wankel evenwicht met ‘the struggling artist’.
De scheidslijn tussen familie/vrienden en werkrelaties blijkt dun. Er is niemand die niet haar werk en stichting We the People ‘helpt’ of ‘adviseert’ al of niet ook officieel (als bestuurslid). Het geloof in haar kunstenaarschap is één reden, maar ik vermoed ook haar levensinstelling: ‘Kijk, ik ben me heel bewust van mijn purpose in life. I am here to serve. Punt. Verbinden en geven. Zorgen dat iedereen om me heen happy is. Ik wil resources bieden zodat we allemaal een stukje beter en slimmer worden.’ Ook ik word bedeeld met haar ‘vrijgevigheid’. Dat ze op een avond de speelsters van Shrew Her optrommelt en voor ons allemaal kookt is daar alleen nog maar de uiterlijke vorm van.
Amsterdam – New York
Als Ira Kip in 2004 de Opleiding Theaterdocent verruilt voor The New School for Drama in New York is dat op meerdere fronten een thuiskomen. De familie Kip – vader en moeder werken een belangrijk deel van hun leven in de zorgsector – vloog met grote regelmaat richting VS gemigreerde familie. Vanaf hun zeventiende jaar gingen Ira en haar tweelingzus Ayra alleen. Hoe weinig veilig en op haar plaats zij zich had gevoeld op de Amsterdamse theaterschool, zo gestimuleerd en vrij voelt zij zich op de New Yorkse opleiding. Ze trekt zich op aan de rijke schakering in theaterculturen: aan het entertainment dat dat ze gewend was met haar familie te bezoeken, aan het Off Off Broadway circuit met zijn ongekende kleurenpalet: ’Ik kon zo kiezen uit tien stukken geschreven door zwarte vrouwen’. ‘The Dutch’ haalde – tegen de gewoonte in – haar spelers van de straat.
Op de Opleiding Theaterdocent anno 2001 is Ira Kip een uitzondering. De meeste studenten waren niet eerder in contact met Turkse of Surinaamse/Caribische Nederlanders. Het curriculum mist grote delen van de actualiteit en geschiedenis van het theater: geen zwarte toneelschrijver of regisseur te bekennen. Docenten zijn strikt in hun opvattingen over wat ‘goed theater’ ís. Háár presentaties waren eerder reflecties op de Amerikaanse cultuur dan de Nederlandse.
Het curriculum van de school was al wel stevig multidisciplinair. ‘Het was logisch dat ik het niet zou redden, denk ik nu. Het systeem was niet voor mij, al heb ik gevochten voor mijn plek. Het is jammer dat ik niet kan terugkijken op een toffe tijd. Maar ik kon in New York wel door op wat ik aan experimenteel theater had meegekregen. De docenten lieten me mijn gang gaan: Jij wilt geen tekst, maar kratten gebruiken: doe maar. Het was uren maken, regiespieren trainen’.
Washington, Baltimore, Los Angeles
Kip wint het hart van de LGBTQ gemeenschap in Baltimore door een voorstellig te maken over huiselijk geweld in hun kringen: She Baltimore. Ze ontvangt er de Pearl Award in Literature and Arts van de stad Baltimore voor. Sponsor voor duizend dollar is haar vader, de repetitieruimte is van een rijke Zuid- Afrikaanse theaterproducer. Ze verkent de stad en de LGTBQ gemeenschap en kiest als cast vriendinnen, geen beroepsactrices. Alle speelsters zijn behalve queer ook zwart, ook in Amerika nog een statement. In het klassieke dramatische verloop van een liefdesrelatie die eindigt in geweld, intervenieert ze met de live-uitzending van het Baltimore nachtnieuws over huiselijk geweld en persoonlijke getuigenissen. Lyrische delen in de tekst verzachten de heftigheid van het thema. In 2012 is de voorstelling even te zien in het Amsterdamse Bijlmer Parktheater.
Ga naar YouTube, zoek naar de documentaire Former Inmates Return to Prison To Perform Vagina Monologues en zie hoe effectief de regisseur Ira Kip ook nu de verhalen van haar performers, ex-gedetineerden en actrices uit de serie Orange is the New Black, in vorm zet: de speelsters dicht op de vrouwelijke gevangenen, de monologen uitgesproken met een groot gevoel voor humor, zonder microfoon en met hun tekst in de hand. (De documentaire wordt genomineerd voor een NY Emmy Award.)
Beide producties krijgen steun van maatschappelijk actieve groepen. She Baltimore wordt gepresenteerd in het kader van de D.C Black Pride Month – een groep rijke homoseksuelen betaalt de kosten, leden van de LGBT groepen verzorgen het publiek en de media aandacht. De gevangenistour is onderdeel van een campagne tegen seksueel geweld.
Amsterdam
In de jaren van een engagement bij het National Black Theatre NY (2013-2015) scherpt ze haar manier van theatermaken aan. En dan komt in 2016 de Nieuwe Makersregeling van het Fonds Podiumkunsten op haar pad (in samenwerking met Rightaboutnow/mugmetdegoudentand). Ze bezoekt Zuid-Afrika en legt het fundament voor Shrew Her.
‘Mijn voorstellingen zijn pogingen om in een gemeenschap een gesprek op gang te brengen over de thema’s die er leven. Wat niet anders kan dan door me met zo’n gemeenschap te verbinden.’ Verbindingslijn Eén in Shrew Her: de vijf speelsters zijn (op een na) jong en queer. Paméla Menzo is mimester en programmeur van Sociëteit De Kring. Angelique van Beckhoven geeft dansles op een MBO, Smita James is dichter en schrijfster, Yahaira Gezius werkt voor Moving Arts en Square; Melvina Figaroa (ze bespeelt overtuigend alle registers van Kate) verdient haar geld in de beveiliging.
Verbindingslijn Twee: ‘We bevragen het hetero denken in het stuk, does this even makes sense, want for some of us is het totaal niet toepasbaar. De relaties in Shakespeares toneelstuk bekritiseren wij als zijnde hetero en traditioneel, maar we vechten wel voor het huwelijk. Waarom wil een vrouw zo graag de mannenrol hebben en dat haar vrouw ook echt een vrouwtje is? Daar wil ik een vraag bij stellen. Okay, I understand the struggle, I understand the movement, maar dan we moeten wij wel onze eigen relatievormen creëren.’
Verbindingslijn Drie: De presentatie van Shrew Her, is speels en licht. Kip heeft Shakespeares verzen vervangen door een dagelijkser taal. ‘Als ik echt in gesprek wil gaan met mijn achterban, dan moet ik een taal, en de beeldtaal, gebruiken die zij verstaan’. Twee keer zat de zaal tjokvol, kaartjes werden voor het dubbele doorverkocht.
Langs de kant van haar streven naar verbinding plaats Kip zich in een lange traditie van activistisch theater en sociaal artistieke projecten. Langs een andere kant in de artistieke traditie waarvoor Alain Platel en Eva Bal (Speeltheater Gent, nu Kopergietery) de basis legden: voorstellingen maken met jong of oud ongeschoold talent). Shrew Her belichaamt ook, en misschien zelfs vooral, het verlangen naar een eigen artistieke stem.
De eerste klap van die theatermaker, het publiek als zijnde gast van een bruiloft verwelkomen, blijkt een daalder waard. Iedereen wordt aangesproken, bekenden zelfs stevig omhelsd. Al is de bruiloft fictief, welkom voelen we ons. We spelen het spel mee, geholpen door de fantasierijke kostuums en de tekst, beide tegelijk een ironisch commentaar op de door Shakespeare geschetste verhoudingen als een illustratie daarvan. Kip brengt opnieuw de grimmigheid van de realiteit via de media binnen. Aan de scheldkanonnade die internetsensatie en transgender Ts Madison op You Tube loslaat op Trumpaanhangster Caitlin (voorheen Bruce) Jenner, ‘Hoezo zal jij de LGTBQ community beschermen, F…K, be sure, I can do it’ valt niet te ontkomen.De vijf speelsters worden ruimschoots van artistieke omgevingskwaliteit voorzien door de inbreng van drie professionals: vormgever Clement Sanou, Video Interaction Designer Cye Wong Loi Sing en modeontwerper en stylist Imruh Asha.
Ondertussen op Aruba en Curaçao
Aan de keukentafel van hun moeder ontwerpt de tweeling voor Aruba de eerste Summerschool voor jongeren. Als kleine meisjes op dat eiland – terwijl hun moeder een huis bouwt, wonen zij bij hun oma, twaalf mensen in een huis met twee slaapkamers – missen zij de rijkdom aan culturele activiteiten van Amsterdam. Zelf hadden ze jarenlang les op de dansschool van Lucia Marthas. Die rijkdom was er ooit wel, tot de toeristenindustrie het eiland overnam, Ira Kip: ‘Waarom niet ons netwerk ingezet om een nieuwe humuslaag te leggen, dachten we. Wij kennen een curator die in Parijs woont en voor het MOMA werkt, en een DJ uit Haïti in dienst bij Madonna. Cirque du Soleil-dansers konden we vragen. Onze Zuid -Afrikaanse vrienden zouden graag komen. Zo konden we de jongeren laten zien dat zij ook kunstenaar of fotograaf konden worden. We wilden dat ze groter gingen dromen, voor zichzelf kozen, durfden te zijn wie ze waren.’
Het lukte. De eerste Summerschool waar in zeven kunstdisciplines les werd gegeven, trok tweehonderd jongeren. Alle grote bedrijven op het eiland investeerden. Ze vonden sponsoren. Zo betaalde Sways Universe de kosten voor zeventien aspirant DJ’s. Nederlandse fondsen droegen ook bij. Ayra Kip: ‘Wow, zeiden de verzekeringen, hotels banken en oliemaatschappijen, dat hebben we nodig. Jullie brengen onze kinderen ontwikkeling, we doen mee. Je moet dan denken aan bedragen van tussen de 10 duizend en 25 duizend dollar.’
Art Rules, zoals de tweeling hun netwerk noemen, wordt na vijf jaar voortgezet op Curaçao. Zo’n vijftienhonderd jongeren deden mee aan de workshops van gemiddeld zestien kunstenaars per jaar. Een groot aantal volgt nu een studies of werkt in Europa of Amerika, hun dromen achterna. Missie geslaagd dus.
Na negen jaar is het op. Hun eigen vechtlust, en de geldbronnen. De gunfactor werd ieder jaar valer. Ayra: ‘Art Rules was ook het verhaal van die tweeling. Die twee bruine meisjes uit Nederland die hier met zijn tweeën zomaar zo’n groot project opzetten. Dat verhaal is een gegeven moment uitgewerkt. Dan zou een overheid moeten bijspringen en dat gebeurde niet. Maar de humuslaag ligt er. Cultuur en kunst kreeg een iets grotere plek op de politieke agenda. En ik zie al onze kids meedoen aan nieuwe initiatieven.’
En terug Amsterdam
‘Heel het Nederlands theater is begonnen in de Toneelschuur’, schrijft Loek Zonneveld in het boek over de Toneelschuur. Niet Ira Kip. Die begint bij de jongerenredactie van Frascati. Die redactie programmeert het jongerenfestival Breaking Walls en werkt mee aan de uitstap die Frascati in die jaren maakt naar Amsterdam Zuid Oost. Ira en de andere talenten die dankzij het diversiteitsbeleid van toenmalig artistiek directeur Nan van Houte een kans krijgen (onder wie Nasrdin Dchar, José Klaassen en Like Minds) vormen (ook) een eigen netwerk. Met groot gemak lijkt het, smeedt Ira Kip in de jaren die volgen plannen met grote namen in de internationale urban mode en designwereld, Afro- Amerikaanse kunstenaars, Zuid-Amerikaanse migranten en de Caribische kunstwereld. Ze wordt een sleutelfiguur in een generatie kunstenaars/theatermakers die ‘niet wacht op goedkeuring van de gevestigde orde’.
Als je als Ira Kip beschikt over wat zus Ayra ‘de kracht van independence van kunstenaars’ noemt en Jarrod Francisco, directeur van Like Minds en haar artistieke mentor, de kunst van het ‘hosselen’, dan komt je voorstelling er wel. Maar dan?
Iedereen die ik spreek noemt het: Ira en haar kompanen zijn een beetje de ‘pain in the ass’ in een theatercultuur die diversiteit belijdt, en zich tegelijk nog als de standaard ziet. ‘Andere’ verhalen worden inmiddels gezien als een waardevolle toevoeging. Zie de successen van Daria Bukvić of Sadettin Kirmiziyüz. Die grond werd eerder rijp gemaakt door gezelschappen als Cosmic en MC. Maar de angel van het conflict zit dieper.
Ira Kip en makers als zij hebben artistieke waarden met een centrale plek voor de gemeenschappen waarmee zij zich verbonden voelen. Ze zoeken naar de representatie op het podium van die gemeenschappen, soms in hun spelers en altijd in hun esthetiek. Met als resultaat voorstellingen die de gemiddelde theaterbezoeker en de theaters confronteren met hun privilege om te kunnen bepalen wat ‘goed theater’ is. Jarrod Francisco, mentor van meer dan één jong theatertalent: ‘Het eigen privilege kritisch bevragen kunnen nog maar weinigen. Heb je ambitie, dan moet je leren omgaan met de macht van de gevestigde orde.’
Wachten op betere tijden of mopperen op de situatie, is niet de strategie van Ira Kip. Met zakelijk leider Hetty van der Wal (voormalig programmeur van NPO Cultura) zet ze een professionaliseringsslag in. ‘Mijn werkethiek is zoveel mogelijk autonoom zijn. Ik ga gewoon knallen, rightfully so, men wil nu mijn werk zien. Maar ik ga wel fondsen gebruiken.’ Ondertussen is het eerste geld voor het maken van Shrew Her binnen.
Binnenkort vertrekt ze naar Curaçao om research te doen voor Rel of Revolutie, uit te brengen in 2019. 30 Mei dat jaar is het vijftig jaar geleden dat Shell en de Nederlandse overheid een staking lieten escaleren tot een rel – of een revolutie. De verhalen van haar opa over zijn ooms die ingenieurs waren, vormen de bron voor het script. Bewoners van Curaçao gaan het spelen. Het is de bedoeling dat Rel of Revolutie ook naar Nederland komt.
Foto: Selwyn de Wind
Met dank, Lydia Kip, Ayra Kip, Nina Haanappel, Tamara Bahia, Hetty van der Wal, Jarrod Francisco en de speelsters van Shrew Her.
Dossiers
