Een uur lang dwalen wij over het terrein van een verlaten fabriek van aardappelzetmeel in Ter Apel, in het uiterste oosten van de provincie Groningen, tegen de grens met Duitsland aan. De dwaaltocht moet ons leren communiceren met de natuur daar, in plaats van met onze medemens. Sterker nog, ons ervan doordringen dat wij één zijn met die natuur.

Voor deze recensent wordt het een confronterende ervaring. Op het startpunt van de dwaaltocht heeft hij een plantje ‘een plek moeten geven’. Maar hij heeft niets met planten, ze kwijnen al weg als hij naar ze kijkt. Het startpunt, een doodlopend stukje land tussen drie muren, doet hem meteen denken aan al die thrillers en actiefilms, waarin de schurk de held in het nauw drijft in precies zo’n cul de sac.

Van meet af aan is hij vooral geïnteresseerd in wat de mens op dit terrein heeft aangericht. In die oude fabriek vooral – hij is dol op oude fabrieken. De natuur, die in en rond de verlaten fabriek voortwoekert zonder enig plan of regie, komt hem voor als een onaantrekkelijke bende. Wieden, die handel. Weg ermee.

RIZOOM is de nieuwste van Lotte van den Berg, een van de meest originele theatermakers in het Nederlandse taalgebied. Met haar team, altijd internationaal en multidisciplinair van samenstelling, ontwikkelde Van den Berg het ‘dialogisch’ theater, waarin zij samen met haar publiek onderzoekt hoe mensen met elkaar communiceren. Dit leidde tot Building Conversation en DYING TOGETHER, twee reeksen van tot in de puntjes doordachte en door-gedramatiseerde… tja, wat zijn het eigenlijk … niet zomaar voorstellingen, eerder tijdelijke kathedralen voor een gezamenlijke ervaring van makers en hun publiek, die je nooit meer vergeet als je er ooit aan hebt meegedaan. Geen wonder dat ze nog altijd toeren, overal in Europa, al jarenlang.

Gezamenlijk sterven kreeg een geheel nieuwe dimensie toen het coronavirus toesloeg. Van den Berg reageerde met een derde aflevering van DYING TOGETHER, speciaal over de coronacrisis. Maar uitgerekend door toedoen van datzelfde virus moest de première van Futures al twee keer worden uitgesteld: in september 2020, en in november van dit jaar.

RIZOOM kon wel van start, omdat het zich afspeelt in de buitenlucht. Ook al focuste Van den Berg tot dusver op de communicatie tussen mensen, de niet-mens – de natuur, maar ook man-made objects – heeft zij altijd eveneens in haar werk betrokken.

In de eerste DYING TOGETHER, Humans uit 2018, liet zij ons onder meer diverse betrokkenen representeren bij een vliegramp in de Franse Alpen in 2015. De copiloot pleegde zelfmoord door zijn toestel tegen een berg te zetten, en bracht zo ook 149 anderen om het leven. En niet alleen mensen, benadrukte Van den Berg toen al. Het neerstortende vliegtuig verpletterde ook dieren, bomen en stenen op de berg.

In DYING TOGETHER / Earth, uit 2019, de naam zegt het al, de-individualiseerde zij de deelnemers aan haar theatrale practice verder, tot nietige wezens vergeleken met Moeder Aarde. Wij zijn bezig haar te vernielen – dat wisten we al. Maar zijn we ook in staat die vernietigingsdrift om te zetten in een heilzame uitweg, in een nieuwe balans tussen de mens en de aarde? Dat is de vraag die Van den Berg voortaan met haar werk wil helpen beantwoorden. ‘Wat er nu gebeurt in en met de wereld’, zei ze na de première van RIZOOM tijdens het Groningse festival Jonge Harten, ‘heeft mij ervan overtuigd dat ik mijn hele denken, mijn positie in het leven, opnieuw moet uitdagen.’

De titel is de vakterm voor planten die ongebreideld voortwoekeren, wier wortels takken kunnen worden, en omgekeerd. Anders dan bij bomen, van wie alle wortels die ene centrale, verticale structuur voeden, leven de wortels-takken-wortels van bijvoorbeeld de bramenstruik puur voor zichzelf. De Franse filosoof Gilles Deleuze gebruikte het rizoom als metafoor voor de mens als een onderdeel van de aarde, in plaats van de klassieke mens-centrische dualiteit waarin de mens zichzelf naast en tegenover de natuur plaatst. Deleuzes ‘rizomatisch denken’ was een belangrijke inspiratiebron voor Van den Berg en haar team.

Waar zij ons in Humans en in Earth nog vrijelijk groepjes in de ruimte liet vormen, stuurt ze ons in RIZOOM alleen op pad. Zij nodigt ons uit ieder voor zich te concentreren op wat we op het fabrieksterrein zien en tegenkomen, ons daartoe te verhouden, en daar hardop pratend of prevelend verslag van te doen – inclusief de vrije associaties die de planten, bomen en stenen bij ons oproepen.

Om mij heen zie ik anderen langdurig op hun rug in het gras liggen, met hun handen aandachtig de aarde en de bomen betasten, de schoorsteen van de fabriek omarmen. Zelf slaag ik er niet in op te gaan in al die rizomatisch ontstane natuur om mij heen. Ik versmelt niet met de bomen, ik blijf er naar kijken, blijf zo’n duaal mens. Maar ook de man made-omgeving brengt mij geen houvast. Vergeefs probeer ik in de leeggehaalde fabriek te achterhalen hoe dat nou ging, aardappelzetmeel maken. Er zijn geen sporen meer, de road map van dat proces is uitgewist.

Tijdens het nagesprek, een vast onderdeel van Van den Bergs theatrale practices, vertellen twee vrouwen hoe zij wél vonden wat RIZOOM ons laat zoeken. ‘Eerst lukte het mij niet’, zegt de een. ‘Ik bleef maar denken in mijn hoofd. Tot ik op en neer begon te springen, om contact met de bodem te krijgen. Toen raakte mijn hoofd eindelijk leeg. Ik kan daar geen spannende verhalen over vertellen, maar het voelde heel prettig.’ Ook de ander kreeg ineens dat contact. ‘En toen wilde ik dat jullie allemaal zouden verdwijnen, zodat ik het vast kon houden. Dat was wel een sensatie.’

Deels speelt hier een generatieconflict, besef ik, 63 jaar oud inmiddels. ‘Ik ben een typisch product van de tijd waarin ik opgroeide’, vertel ik. ‘Een tijd waarin die dualiteit nog vanzelf sprak. Kennelijk kan ik me daar nog niet aan onttrekken.’ Abdoel, een Syrische vluchteling, vertelt hoe de vervallen fabriek hem herinnert aan de platgeschoten huizen van Aleppo, de stad waar híj opgroeide. Helpen zulke beelden jou, vraag ik hem, of schrik je ervan? ‘Nee, de angst is verdwenen’, antwoordt hij. ‘Maar de pijn blijft, altijd. Veel van mijn vrienden en familieleden wonen daar nog.’

Wij gaan de zoektocht van RIZOOM allemaal in met onze eigen bagage aan beelden en herinneringen – Abdoel helpt mij aan een tweede inzicht deze middag. In stukjes en beetjes, met vallen en opstaan, zullen wij moeten leren opgaan in Moeder Aarde, op zoek naar een nieuwe harmonie met haar. Die wetenschap geeft mij dan toch weer enige moed, en hoop voor de toekomst.

Eerst die ontreddering, en dan toch een beetje leren hoe het verder moet: dat is wat alle practices van Lotte van den Berg mij tot dusver hebben meegegeven.

Foto: Kris Dewitte