Het is misschien flauw om een toneelbewerking van een boek te vergelijken met het origineel, maar Onderworpen (naar de meest recente roman van de Franse schrijver Michel Houellebecq) vraagt erom. Dat komt omdat de voorstelling zowel heel dicht op de tekst van het boek blijft, als een saaie en bij vlagen platte theatrale invulling geeft aan die tekst.
Onderworpen speelt zich af in een toekomstig Frankrijk waarin een moslimpartij regeert. De Sorbonne, werkgever van literatuurwetenschapper François, wordt overgenomen door Saoedi-Arabische investeerders, en aan François wordt de keuze gelaten zich te bekeren tot de islam om zo zijn werk voort te kunnen zetten, danwel aanspraak te maken op een riant pensioen. Bovendien verlaat zijn vriendin Meryam, een van zijn studenten, hem omdat haar familie vanwege groeiend anti-semitisme naar Israel emigreert. Geconfronteerd met deze feiten overweegt hij een einde te maken aan zijn leven. Echter, na een ontmoeting met de nieuwe tot de islam bekeerde decaan van zijn vakgroep, komt François tot inkeer.
De voorstelling maakt op leuke en ontregelende wijze gebruik van muziek, van een ringtone van ‘La Marseillaise’ tot een plotseling intermezzo van one-hit wonder Hanson. Ook geeft het toneelbeeld met matrassen, verschuifbaar meubilair en bergen bierkratten mogelijkheden aan de spelers zich uit te leven met verbouwingen. Waarin deze toneelbewerking tekortschiet, is de manier waarop ze omgaat met de overwegingen en bespiegelingen van de personages. Alles wordt uitvergroot, tot komedie gemaakt, waardoor het verhaal zwaar aan zeggingskracht inboet.
Om te beginnen hebben de makers ervoor gekozen om François neer te zetten als een soort boerenpummel. Hij gaat gekleed in een trainingspak, woont in een appartement met het lelijkste soort nepleren meubilair en spreekt met de verbolgen woede van een PVV-stemmer in zijn stem. Dit terwijl Houellebecqs personage in grote mate gedreven wordt door een fascinatie voor de bekering tot het katholicisme van de schrijver Huysmans, op wiens werk hij promoveerde, en verlangt naar het gezinsleven dat zijn literaire held beschrijft. Ook gaat hij herhaaldelijk op retraite bij katholieke monniken, hetzij met wisselend genoegen. Deze ervaringen voeden in het boek op een complexe manier de gedachten van het personage – die daar eerder een conservatieve autist, dan een woedende populist is -, maar die lijken in deze bewerking afwezig.
Ook het bezoek aan de moslimdecaan Rediger hangt aan elkaar van slapstick. Rediger jaagt zijn vrouw weg nadat ze eten brengt aan het bezoek. Een serieuze bespiegeling op de islam gaat de makers blijkbaar zo moeilijk af dat het personage Marie-Françoise er aan de gesluierde haren bij wordt gesleurd om een betoog te houden over de grote beschaving van de christelijke middeleeuwen en de parallel met islamitisch politiek bestuur.
Dit zou allemaal niet erg zijn als de voorstelling niet zo’n platgeslagen lezing van Onderworpen zou presenteren. Houellebecqs idee van een islamitisch Frankrijk komt geheel voort uit zijn kritiek op de steeds neo-liberalere maatschappij, waarbij universitair onderwijs enkel leidt tot een baan bij Hermès, en geld de enige god is. Onderwerping is in feite een variant op andere beelden die in zijn hele oeuvre figureren: een eiland in het midden van de tijd, het niets, het verdwijnen in de oceaan. Niets van deze poetische lading is behouden, waardoor de voorstelling helaas niet de diepgang heeft die ze had kunnen hebben.
Foto: Phile Deprez
Ik ben het volledig oneens met deze recensie. Het is inderdaad flauw van de bespreker om de toneelbewerking te vergelijken met het boek, aangezien het twee totaal andere media betreft. Een theaterstuk is een geheel van decor, rekwisieten, acteurs, tekst, muziek, licht … die dragen allen bij aan het geheel. In een boek kun je bijvoorbeeld de denkwereld van een personage beschrijven. Theater gebruikt daar andere middelen voor. Maar los daarvan.
Deze, hybride, vraagstellende, dwingende theatervoorstelling is een moedig stuk. Er zit humor in, ja, godzijdank, want het wereldbeeld is beklemmend. Het failliet van een beschaving is onderwerp. Daaraan gekoppeld is het geluk van het individu in die samenleving. De hoofdrolspeler laat op alle wijzen zien hoe getergd hij is – zijn trainingsbroek is daar mede uiting van. Is hij de intellectueel? Of de barbaar? De scene die zich afspeelt bij rector Rediger, aangesteld door de Saoedies, geeft blijk van de hypocrisie (luxe, drank, vrouwen zijn minderwaardig) waar François uiteindelijk voor zwicht, ondanks zijn verlangen naar de Joodse Meryam, de vrouw die voor de Redigers van deze wereld gevlucht is naar Israël. Want voor François is meer te winnen bij conformisme dan door zich te verzetten. François koos heel zijn leven al voor een soort gemakkelijk gerief: studentes als minnares tot het collegejaar voorbij was. Hij is geen boze man, hij is een verloren man.
Volgens mij gaat de voorstelling tevens over veel meer dan de Islam, volgens mij gaat het over ideologieën waar tegenover individuen staan, die in hun leven keuzes maken, kleine stappen vaak, met een eindresultaat…
Een knappe interventie vond ik de email die François schrijft aan Meryam, in het begin. Zij leest zijn gedachten, van een papier – t.o. digitaal. Ook mooi als zij zegt een zwarte minirok te dragen, terwijl ze in een lange rode jurk op het podium staat. Dat is theater. Er staat niet wat er staat. (Herzberg)
Daarnaast zitten er veel subtiele culturele verwijzingen in het stuk. Neem de bekering van Steve, op het moment dat de toeschouwer, misschien degene die het boek niet gelezen heeft, niet goed begrijpt wat er gebeurt. Later vallen alle puzzelstukken op hun plaats. Steve heeft zich geconformeerd, met als François uiteindelijk doet.
Complimenten voor Action Zoo Humain, NT Gent & alle acteurs voor hun levendige, moedige, integere vertolking van een veelbesproken, controversieel boek. En wel degelijk poëtisch, maar ook confronterend, wanneer je intercultureel kunt kijken. De combinatie met Platform is geniaal. De goede toeschouwer begrijpt de noodzaak om paradigma’s en vooroordelen te herijken. Net als de lezer van Houellebecq’s boeken.