De 22-jarige Johan moest tijdens de Tweede Wereldoorlog naar Duitsland om als landarbeider aan de slag te gaan. Ook zijn leeftijdgenoot Ko, een elektricien, werd daar gedwongen tewerkgesteld. ‘Als je niet komt, wordt een van je familieleden opgepakt’, kreeg hij te horen. Lopend door de Amsterdamse Plantagebuurt brengt performer Jurriaan de Vos met flair de indringende verhalen over de Arbeidseinsatz tot leven.

De theatrale wandeling vertrekt bij Het Verzetsmuseum, waar we allemaal een koptelefoon krijgen aangereikt. Ook noteert de performer onze naam, leeftijd en beroep. ‘Waarom wil je dat weten?’ vraagt een man. ‘Dat merk je vanzelf’, zegt De Vos veelbetekenend.

Even later steekt hij met de groep de weg over naar het gebouw van het vroegere bevolkingsregister. Een stenen plakkaat op de muur herinnert daar aan brandstichting door het verzet op 27 maart 1943. Maar liefst een half miljoen Nederlanders tussen de 17 en 40 jaar moest op bevel van de bezetter werken in onder meer de landbouw of de staalindustrie. En ambtenaren van het bevolkingsregister hielpen ‘gewoon’ mee om hun gegevens te verstrekken. Of niet: een enkeling moffelde de dossiers dapper onder tafel.

De wandeling volgt het spoor van betekenisvolle locaties in de Plantagebuurt, ‘het epicentrum van de Nederlandse Jodenvervolging’. We staan stil op de Plantage Middenlaan, met aan de ene kant van de weg het Holocaustmuseum en aan de andere kant de Hollandsche Schouwburg, waar 46.000 Joden zijn weggevoerd.

De Vos schakelt losjes tussen spelen en vertellen. Juist door zijn ontspannen verteltrant met af en toe een markant detail, duiken we emotioneel steeds dieper de historie in. Heftig is het verhaal dat op een binnenplaats van het Entrepotdok tot leven komt. Dan leest De Vos de namen, leeftijden en beroepen voor van de mensen in onze groep. Wij worden de personen in zijn macabere verhaal. Dat verhaal gaat over een houten barak in een Duitse stad, waar meer dan 800 man rug-aan-rug moesten slapen. De performer kauwt met kille blik op een snoepje, terwijl hij vertelt hoe een sadistische SS-soldaat het bevel gaf om er nog eens 400 bij te stoppen. ‘Desnoods schiet je ze maar naar binnen’, zei hij tegen zijn fel protesterende ondergeschikten.

Theatermaker Franziska Menge regisseerde de theatrale wandeling met gevoel voor drama. De tekst baseerde ze onder meer op het boek en de bijbehorende podcast Tewerkgesteld van Renske Krimp-Schraven. De ervaringen van de dwangarbeiders zijn een wat onderbelicht gebleven verhaal. Maar het is een verrijking voor het Theater Na de Dam, dat in de periode rond Dodenherdenking voorstellingen brengt over de Tweede Wereldoorlog.

De ervaringen van de tewerkgestelden verschillen extreem van elkaar. De een reisde in een eersteklas coupé en proefde voor het eerst ‘uitstekend Duits bier en ijs’. De ander sliep in een overvolle, stinkende barak vol luizen en moest werken tussen de hete ovens van een wapenfabriek.

Weer verder lopend herinner ik me een verhaal over mijn eigen familie. Over mijn twee ooms die indertijd uit de trein naar Duitsland zijn gesprongen en zo ontsnapten aan hun dwangarbeid. Weer veilig thuis bij hun ouders in Amersfoort verborgen ze zich op zolder. Totdat er twee SS’ers aanbelden. Het verhaal gaat dat mijn opa, een kleine man met een luide stem, de zaak omdraaide en ze de mantel uitveegde: ‘Ik heb mijn oudste zoons afgestaan aan Duitsland en nu durven júllie mij te vertellen dat je ze bent kwijtgeraakt?!’

Terwijl we langs Artis teruggaan door het park, blijft de groep even zitten bij een oude boom. Daar eindigen we met de schrijnende ervaringen van de in Duitsland tewerkgestelde Jacob van der Knaap, die zijn beide broers verloor door een Nederlands bombardement. Maar ook een beeld uit een ander verhaal blijft op mijn netvlies kleven: over de jongen die door een gat in het stukgeschoten dak van zijn barak omhoog keek. Hij zag een uitgestrekte sterrenhemel.

Foto’s: Jorn Heijdenrijk