In Met zonder ballen onderzoeken een trans man en zijn cis moeder hun relatie, die onder druk kwam te staan toen hij besloot in transitie te gaan. Het levert een ontroerende voorstelling op waarin de echte zelfreflectie over gender echter te veel vooral vanuit de zoon moet komen.

Toen Flip Zonne Zuijderland aan zijn ouders vertelde dat hij zich niet thuis voelde in het lichaam van een vrouw, en er uiteindelijk voor koos om als een man door het leven te gaan, reageerden ze daar behoorlijk verschillend op. Hoewel zijn vader het snel accepteerde, ondervond hij van zijn moeder vooral veel weerstand: zij vond het moeilijk te begrijpen en had het gevoel dat ze haar dochter verloor.

Die moeder is Inez Derksen, regisseur en artistiek directeur van jeugdtheatergezelschap Het Laagland. Zij nodigde haar zoon uit om samen met haar een voorstelling over hun relatie te maken, en met name over de roerige tijd die ze net achter de rug hadden (of eigenlijk, zo bleek tijdens het repetitieproces, zaten ze er nog middenin). Zuijderland ging akkoord op voorwaarde dat Derksen met hem op de vloer zou staan in plaats van als regisseur aan de zijlijn.

Het levert een ontroerende dialoog op. Zuijderland en Derksen vertellen het verhaal vanaf voor zijn geboorte en gaan in sneltreinvaart door alles wat er vooraf ging aan het besef van Zuijderland, op zestienjarige leeftijd, dat hij niet langer als vrouw wenste te worden geïdentificeerd. In de aanloop worden de zaadjes van het conflict al gezaaid: zo complimenteert Derksen haar zoon gedurende zijn leven vooral over zijn uitingen van vrouwelijkheid, terwijl hij er juist alles aan doet om niet als ‘meisje-meisje’ door het leven te gaan.

De voorstelling neemt het publiek aan de hand om de thematiek inzichtelijk te maken. Als er in de tekst een begrip langskomt dat wellicht niet bij ieder publiekslid bekend is, onderbreken de spelers het stuk om de term in kwisvorm uit te leggen, waarbij Derksen soms hakkelend, soms vloeiend de definities van cisgender, genderpoli en non-binair uitlegt. Zuijderland zelf vertelt over wat de afwijzende houding van zijn moeder voor hem betekend heeft, en legt uit waarom hij zich als man beter voelt dan als vrouw.

Door de gemoedelijke sfeer heeft de voorstelling hier en daar een beetje een kabbelend tempo, zeker als je al wat meer bekend bent met de onderliggende thematiek. Het conflict wordt pas echt op de spits gedreven als Derksen haar dagboeken voorleest uit de tijd dat Zuijderland in transitie was. De pijnlijke, egocentrische gedachten van de moeder, die de gendertransitie van haar zoon vooral op zichzelf lijkt te betrekken en Zuijderland daarmee van alle eigen verantwoordelijkheid berooft, geven een scherp beeld van hoe moeilijk het voor veel ouders is om hun kind daadwerkelijk hun eigen beslissingen te laten nemen, en hoe de pijn van het loslaten ook in progressieve milieus tot reactionaire gedachten kan leiden.

Hoewel Met zonder ballen op tekstueel niveau zonder meer een emancipatoir effect heeft, door een trans man zelf te laten vertellen over zijn ervaringen en zijn worsteling met zijn moeder, is er op structureel niveau iets lastigs aan de hand. Vanwege het feit dat de ‘waarom’-vraag in de voorstelling steeds op Zuijderland gericht is – ‘waarom wil je een man zijn’, ‘waarom was je niet tevreden met je lichaam’, etc. – raakt de relatie tussen de trans man en zijn cis moeder uit evenwicht. Doordat Derksen de vragen stelt en Zuijderland de antwoorden moet geven wordt Derksen impliciet ‘neutraal/normaal’ en Zuijderland ‘de uitzondering’.

Het was interessant geweest als regisseur Annelies van Wieringen haar spelers meer had kunnen uitdagen om de vragen ook om te keren. Hoe vult Derksen haar eigen genderidentiteit in? Waarom vindt zij het belangrijk om als vrouw te worden gezien? Waarom is het voor haar precies zo pijnlijk om te zien dat haar kind afstand doet van zijn vrouwelijke identiteit?

In een tirade aan het slot van de voorstelling, waarin Derksen door Zuijderland wordt uitgedaagd om zo ongenuanceerd mogelijk haar frustraties eruit te schreeuwen, zitten alvast wat interessante haakjes. Zo vindt Derksen het ‘onverteerbaar’ dat Zuijderland ‘naar de andere kant is overgelopen’. Juist dat idee, van ‘genderverraad’, speelt ook impliciet een rol in de argumenten van zogenaamde ‘genderkritische’ activisten, die in de verbetering van de rechten van trans mensen een bedreiging van de rechten van cis vrouwen zien.

Natuurlijk is het wat te veel gevraagd van één voorstelling om die hele discussie te ontwarren, maar juist door in te zoomen op de onderliggende aannames én kwetsuren in hoe Derksen de situatie heeft beleefd had Met zonder ballen een evenwichtigere voorstelling kunnen worden. Pas als we accepteren dat de manier waarop wij cis mensen ons tot ons gender verhouden niet meer of minder ‘normaal’ is dan de manier waarop trans mensen dat doen kan er sprake zijn van een echte uitwisseling van ideeën.