Links op het toneel staat een uitspraak van Lenin: ‘Elke daad ten gunste van de revolutie is moreel geoorloofd.’ Met dit Brechtiaanse element laat de Russische regisseur Tatiana Frolova van het Knam Theatre zien dat haar creatieve inspiratie in het West-Europese theater ligt. Met de twee uur durende, duizelingwekkende en overstelpende voorstelling I haven’t begun te live yet op het Noorderzon Performing Arts Festival schetst het Knam Theatre een gewelddadig beeld van het leven in de Sovjet-Unie.

Frolova is de grondlegger van het eerste onafhankelijke toneelgezelschap van Rusland. Er zijn meer aspecten in de uitvoering die aan Brecht doen denken: het zwarte schoolbord met een krijtje, de manier waarop de acteurs persoonlijke verhalen over hun eigen lotgevallen en die van hun familie verweven met de grote Russische wereldgeschiedenis en het betogende spel.

De voorstelling is als een litanie. Vanaf Lenin en Stalin tot Chroesjtsjov, Gorbatsjov en Poetin is het Russische volk in de macht van zijn nietsontziende leiders. De enige uitzondering vormt Gorbatsjov die met glasnost en perestrojka openheid betrachtte en aansluiting zocht met de westerse wereld. Intussen was in zijn tijd het communisme als wereldpolitiek ingestort.

De voorstelling is geschiedenisles en aanklacht ineen. Aan het begin neemt Frolova zelf het woord en zegt ze dat ze normaal achter de regietafel zit, maar ditmaal heeft besloten zelf op te treden met haar spelers. Ze voert nu op een andere manier de regie: ze maakt gebruik van een videocamera om gezichten van de acteurs of kleine elementen, zoals bijvoorbeeld een pantserwagen als kinderspeelgoed, te filmen en op een groot scherm te projecteren.

Een van de aangrijpendste zinnen uit de voorstelling komt van Brezjnev, die antwoordt op de vraag ‘of de teugels in de Sovjet-Unie wat minder strak aangehaald kunnen worden’ met: ‘Nee, dan valt het rijk uit elkaar.’ Uit angst voor dat uiteenvallende rijk bedienen de achtereenvolgende communistische leiders zich van een nietsontziend regime om het volk ondergeschikt te maken aan de Sovjet-doctrine. Tegenstanders worden gemarteld en naar strafkampen in Siberië gedeporteerd, waar ze onder gruwelijke omstandigheden leven – én sterven.

Als symbool van alle macht gelden de laarzen van Stalin. Als iemand durft te betwijfelen dat hij niet één paar heeft maar vele paren laarzen, dan is de doodstraf zijn deel. Vader Stalin leeft immers mee met zijn volk en heeft net als elk van zijn onderdanen slechts één paar. De zwartglimmende laarzen krijgen een even prominente als symbolische plaats in de voorstelling: ze staan op een hoge tafel met donkere aarde, die een acteur telkens met de zool vertrapt. Historische beelden van opstandige jongeren die door de politie uit elkaar geslagen worden wisselen af met het persoonlijke verhaal van dissidenten die getuigenis afleggen van de martelingen die ze ondergingen, totdat er nog maar één verlangen was: dat naar de dood.

Met Poetin keert het land terug naar de vroegere totalitaire machthebbers, is de boodschap van I haven’t begun to live yet. Even leek het, onder Gorbatsjov tussen 1985-1991, dat er meer menselijkheid zou komen in Rusland, maar met het aantreden van Poetin is ook die hoop vervlogen. ‘Als er in een huis geen beulen zijn, dan zijn er slachtoffers’, luidt een van de teksten, ‘en als er geen slachtoffers zijn, dan wonen er beulen. Zijn er slachtoffers noch beulen, ‘dan heerst er een geheim en zwijgen de mensen’.

Aan het slot, als je als toeschouwer toch wel behoorlijk bent geraakt door die oneindige theatrale reeks van misstanden tegen de menselijkheid, klinkt de meest fatale en vooral berustende zin uit de voorstelling: ‘Hebben onze moeders dan niets anders gedaan dan kinderen op de wereld zetten die militairen, politieagenten of beulen willen zijn?’ In Rusland heerst, aldus het Knam Theatre, een groot zwijgen: iedereen houdt zich stil uit angst om gearresteerd te worden. Het is ongelooflijk moedig van Frolova en haar gezelschap dat ze dit zwijgen doorbreken. Ongetwijfeld is de politieke impact van hun voorstelling in Rusland groot. Maar dat is niet alles: ook in artistiek opzicht is I haven’t begun to live yet indrukwekkend. Politiek en geëngageerd theater zoals dat in Nederland zelden is te zien.

Foto:  Alexey Blazhin