Het begint met een discussie over de rolverdeling, niet helemaal origineel maar wel helemaal van deze tijd: moeten vrouwen wel de vrouwenrollen spelen, moet een zwarte acteur wel een zwart personage vertolken, waarom speelt de zoon niet de vader en omgekeerd? Peter Heerschop als de ceremoniemeester in de toneelbewerking van de film Festen (1998) van Thomas Vinterberg loodst alles in goede banen, maar de kiem voor het drama is gelegd: wat is waarheid, wat niet?

De bewerking van Heerschop in samenwerking met de cast is voorbeeldig. De omschakelingen van feest naar drama, van vroeger naar nu, van een vrolijke toost uitbrengen op de jarige pater familias Helge naar dodelijke toespraken zijn vaardig geregisseerd door Titus Tiel Groenestege.

Festen betekende in 1998 de verbluffende doorbraak van de jonge Deense regisseur Vinterberg. Samen met bevriend cineast Lars von Trier stelde hij een filmmanifest op, Dogma 95. De eerste film die naar dit manifest werd gedraaid was Festen (Het feest). Hun nieuwe stijl van film maken blijkt ook voor het theater uitstekend te werken; niet alleen Festen, ook Von Triers Dogville zijn in principe geweldige toneelscripts. De laatste film bracht het Ro Theater in 2o06 op de planken, in de regie van Pieter Kramer.

Met Dogma 95 wilden de regisseurs in een tijd van toenemend ‘schijnrealisme’ aan de film haar ‘zuiverheid, waarheid en ambachtelijkheid’ teruggeven. Interessant is te bekijken of deze nieuwe filmwetten ook theaterwetten zouden kunnen zijn. In Festen is dat zeker gelukt. We beseffen dat we naar theater kijken, dus naar gefingeerde werkelijkheid. Maar er zijn geen kunstgrepen gebruikt dat te verdoezelen. In het dynamische licht- en decorontwerp (Jantje Geldof) verschuiven de acteurs zelf de tafels en de staande schotten om nieuwe ruimtes en dus nieuwe situaties te creëren. Het kostuumontwerp van Arien de Vries is scherp: elke rolwisseling wordt met een detail sterk geaccentueerd.

Hoogtepunt van het drama is de verjaardagsspeech voor de 70-jarige Helge, vertolkt door Han Römer. (In de film wordt hij trouwens 60.) Op deze speech zit iedereen die de film kent te wachten. Oudste zoon Christian tikt met een mes tegen het glas, laat aan zijn vader de keuze voor een groene dan wel gele toespraak. De vader kiest voor veilig: groen. (Wat een briljant moment is dit!) ‘Goede keuze’, zegt Christian, gespeeld door Vincent Croiset. Dan gebeurt het: ten overstaan van het hele familiegezelschap breekt Christian de ‘steunpilaar van de maatschappij’ die zijn vader is geheel af. ‘Als papa in bad gaat’ heet de speech, en dan blijkt dat de vader die zich overdreven vaak baadt eerst in zijn werkkamer zijn kinderen seksueel misbruikt, op de divan. Christian zelf dus, en zijn zusje Linda. Zij heeft zelfmoord gepleegd, en dat moment zien we gestileerd bij aanvang van de voorstelling: een schaduw op het witte voordoek die op een trappetje gaat staan, en dat wegschopt.

In een slim ontwerp zijn de tafels tijdens het diner in een hoefijzervorm geplaatst. De jubilaris zit in het midden, donkere zonnebril op, slanke verschijning, met iets dreigends. Aan zijn zijde zijn vrouw Else, grootvader, dochter Michelle en intimi. Christian zit alleen aan een tafeltje links, tegenover hem zijn broer Michael, gespeeld door André Dongelmans. Deze twee staan qua karakter haaks op elkaar. Croiset houdt zich als Christian feitelijk de gehele voorstelling door afzijdig, hij eet alleen. Na zijn verpletterende onthulling zijn alle demonen en spoken uit het verleden losgebarsten.

Het is indrukwekkend hoe Römer, die als Helge steeds meer een sinister karakter wordt, de aantijging van Christian incasseert. Uiterlijk volkomen onbewogen kaatst hij de aanval terug. Hierop heeft Christian geen weerwoord. Hij vlucht weg en komt nog een keer terug, nu met de mededeling dat zijn vader dochter en zusje Linda heeft vermoord. Want zij keert telkens in zijn waanbeelden terug, hij hoort haar stem zeggen ‘dat vader weer begonnen is’ en ‘dat het niet is opgehouden’.

De cast van negen acteurs neemt alle rollen op zich. Maartje van de Wetering is nu eens dochter Michelle die kapotgaat aan deze familietragedie, daarna is ze een Vlaams sprekend dienstmeisje. Ook Genio de Groot, Stephanie Louwrier, Viggo Waas en Bas Hoeflaak schakelen moeiteloos van het ene personage naar het andere, van echtgenote naar opa, van kleinkind naar huisvriend.

Twintig jaar geleden speelde de groep De Ploeg met onder meer ook Heerschop en Römer deze Festen; toen was Han Römer de zoon en zijn echte vader Piet Römer Helge; nu is hijzelf de vader. De regie was destijds in handen van de intussen overleden Willem van de Sande Bakhuyzen, zoals Heerschop bij de introductie memoreert. Ook Piet Römer is overleden. In dat opzicht is Festen ook een eerbetoon.

Aanvankelijk lijkt Michael aan de kant van de vader te staan. Maar hij heeft als enige drie kinderen, Helges kleinkinderen dus. Michael wil niet dat zijn vader na het ontluisterende, met drank overspoelde feest de volgende ochtend aan het ontbijt verschijnt. Hij stuurt hem weg. Vader Helge gehoorzaamt en gaat af. Ogenschijnlijk herneemt het leven zijn beloop, maar zo is het niet. Die ene onthutsende speech heeft het hele gezin gebroken.

Foto: Raymond van Olphen