Ulrike Quade ontving tijdens het afgelopen Internationaal microfestival in Dordrecht de Wim Meilink-prijs voor haar oeuvre. Een meer dan verdiende prijs, volgens hoofdredacteur van De wereld van het poppenspel Peter Vermaat, ‘als je ziet welke voorstellingen ze de afgelopen twintig jaar heeft gemaakt, en hoe zij en haar gezelschap zich steeds weer weten te vernieuwen’. Ter ere van de onderscheiding schreef Vermaat een profiel.

Volgens het juryrapport heeft Ulrike Quade (1971) de prijs verdiend vanwege haar verscheidenheid van werken, de inter- disciplinariteit ervan, de vernieuwing die ze daarbij uitstraalt en het inzetten van nieuwe technologie en robotica, waarbij zij ook een inspiratiebron is voor veel andere poppenspelers. In 2001 was haar eerste première met haar gezelschap Ulrike Quade Company. ‘Ik ben al twintig jaar bezig’, zegt ze, ‘om werelden te creëren die de moeite waard zijn.’

Geboren in de omgeving van Keulen ging ze na haar middelbare schooltijd samen met een vriendin een jaar naar de Filippijnen om daar in een opvang voor arme kinderen te werken om hen eten te geven. Het was echter een onrustig gebied. ‘Er waren veel binnenlandse opstanden en na het uitbreken van de Golfoorlog kon ik niet langer in dat land blijven. Er heerste een anti-Ame- rikaanse stemming en elke westerling, ook ik, werd al snel voor een Amerikaan aangezien. Daar is echter wel mijn interesse gewekt voor verschillende mensen en culturen. Bovendien ontdekte ik, dat ik een reizend leven wilde leiden. Poppentheater geeft mij die mogelijkheid. In veel culturen zijn poppen, naast dans en muziek, communicatiemiddelen. Ze worden ingezet bij feesten en godsdiensten, maar ook om informatie te delen en verhalen te vertellen. Dat is, wat ik nu al jaren doe.’

Theater van de onderdrukten
Terug in Duitsland, had Quade een bijeenkomst met vrijwilligers van deze hulporganisatie in de Filippijnen. Daar was een Nederlandse theaterdocent aanwezig die Quade liet kennismaken met het werk van Augusto Boal. ‘Die Braziliaan heeft het Theater van de onderdrukten ontwikkeld. Dat vond ik boeiend. Volgens Boal loopt in Brazilië de politie op straat, maar hebben mensen in West-Europa die in hun hoofd. Het gaat hem primair om bewustwordingsprocessen.’

Daar wilde Quade meer van weten. Maar omdat ze net uit de Filippijnen kwam en zich niet meteen weer in een nieuwe taal wilde onderdompelen, ging ze eerst naar de universiteit van Bremen. Ze studeerde toegepaste cultuurwetenschap, met vakken als antropologie en Duitse taal en letteren. ‘Ondertussen hield ik mij als regie-assistent met theater bezig. Nadat ik mijn basisstudie had afgemaakt, ben ik in 1994 alsnog naar Utrecht gegaan, naar de Hogeschool voor de Kunsten. Het adres van deze opleiding had ik al eerder van die Nederlandse dramadocent gekregen. Al snel ontdekte ik, dat de docentenopleiding niet mijn weg was, en ben ik binnen de acteursopleiding de route van theatermaker gaan volgen.’

De Droomlozen. Foto Casper Koster

Hoichi Okamoto
Tijdens haar opleiding in Nederland maakte ze op een poppenfestival in Utrecht kennis met het werk van de Japanner Hoichi Okamoto. ‘Zijn voorstelling vond ik indrukwekkend. Ik begreep er weinig van, maar was onder de indruk van de schoonheid. Het fascineerde mij, hoe hij een solovoorstelling had met een levensgrote pop. Met een riem was deze pop met zijn heup verbonden, waarbij de benen van de pop tegelijk de benen van de speler waren. Hij toonde een combinatie van werken met een pop en met je eigen lijf. In het derde jaar van mijn studie ben ik daarom naar Japan gereisd om meer van zijn werkwijze te leren. In 2010 is hij, goed zestig jaar oud, helaas overleden, maar met een van zijn compagnons, Watanabe Kazunori, heb ik nog steeds contact. Watanabe maakt voor mij nog alle poppen voor de opera’s en dansvoorstellingen.

In 1998 studeerde Quade in Utrecht af als theatermaker. Ze had zich ondertussen verdiept in de Japanse theatergeschiedenis, er zowel over geschreven, als een performance van gemaakt, een solovoorstelling met een pop. Daarna volgde ze op uitnodiging van de opleiding nog een master scenografie. Daar maakte ze onder meer een locatievoorstelling, Fell out of the picture, over ‘niet kunnen slapen’. ‘In dit optreden betekent scenografie voor mij “geanimeerd decor en beeld dat door de voorstelling heen verandert”. Door middel van muziek, dans en beelden laat ik een relatie van twee personen zien, die uit elkaar valt. Wat betekent het om niet te kunnen slapen en te kunnen communiceren? Tijdens de voorstelling werd het publiek uitgenodigd om zelf op bedden te gaan liggen en vanuit het perspectief (van de overgave aan de slaap) hiernaar te kijken.’

Pas na de dood van Hoichi, in 2011, maakt Quade kennis met bunraku, waarbij drie mensen één pop bespelen. ‘Hoichi was een vormvernieuwer. Hij heeft het één man/één pop-spel ontdekt. Maar wanneer je als regisseur meerdere spelers tot je beschikking hebt, kun je ervoor kiezen om ook bunraku te vernieuwen.’

Proeftuin
Quade werkt met veel mensen samen. Naast een vaste kern van zeven personen kent Urike Quade Company veel freelancers die in verschillende projecten meewerken. Ook haar werkwijze is steeds anders. Werkt ze de ene keer vanuit een tekst naar een vorm, de andere keer is de vormgeving het uitgangspunt. Quade: ‘Ik zie theater als een proeftuin om anders te denken, te zijn, te leven. Het is een uitnodiging aan het publiek om na te denken en zich af te vragen waar we naar toe gaan. Zo kennen we tegenwoordig de Realdolls, levensechte poppen die overal op internet te koop zijn. Maar in mijn voorstelling Mahler & Kokoschka laat ik zien, dat de schilder Oscar Kokoschka dat al honderd jaar eerder heeft gedaan. Toen zijn relatie met zijn muze, Alma Mahler, door haar beëindigd werd, liet hij een pop van haar maken. Die neemt hij overal mee naar toe, om haar ten slotte op een feestje bij vrienden te onthoofden. Zo maakt hij ritueel een einde aan de relatie.’

Mahler & Kokoschka. Foto Casper Koster

Onbeschreven bladeren
In haar voorstellingen gaat het Quade steeds om bewustwording. Wat dat betreft is de doorwerking van haar eerste kennismaking met Augusto Boal nog steeds aanwezig. Womb f/m/x, in coronatijd ontstaan, is daar een goed voorbeeld van. In deze voorstelling, waarin de baarmoeder centraal staat, laat Quade zien, dat iedereen mag zijn en worden, wie hij, zij of hen worden wil. ‘Het zijn niet anderen’, zegt ze, ‘die daar over beslissen. Je kunt dat juist heel goed met poppen verbeelden. Poppen zijn een onbeschreven blad, waar je van alles op kunt projecteren. Je kunt er je eigen verhaal op invullen. Ik maak zelf de poppen of ik laat ze door een ander maken en geef de voorstelling haar vorm, maar ik ben geen god. Ik ben eerder de dienaar van de pop. Objecten hebben ook een eigen leven. Je kunt hen niet jouw wil opleggen, maar ze enkel en alleen volgen.’

Wie ben je?
In haar jongste voorstelling Vrouw of vos, gebaseerd op het honderd jaar geleden geschreven boek Lady into Fox van David Garnett, komt opnieuw de vraag naar voren wie je bent. Quade: ‘Wanneer een pasgetrouwd stel door het bos wandelt, voltrekt er zich een verontrustende metamorfose: de vrouw verandert in een vos. Ze wordt anders dan wat ze echt is, of wordt ze nu juist, wie ze is? De man klampt zich aan haar vast, doet zijn best om ook te veranderen, maar het lukt hem niet. Uiteindelijk zal hij haar uit liefde loslaten.’

De theatertekst, geschreven door Judith Herzberg, is van een liefdesverhaal een bespiegeling over trouw en houvast geworden. Centraal in de voorstelling, dat een samensmelting is van tekst, poppenspel, animatie, beeldende kunst, muziek en zang, staat een huis dat uit elkaar valt. ‘Het is de verbeelding hoe het leven uit elkaar kan vallen. Door het decor, het toneelbeeld te veranderen, laat ik zien, dat niets blijft zoals het is’, zegt Quade.

Bloem uit ‘Rocky de Robot’ voor de Floriade.

Robotica
Op de Floriade 2022 in Almere is een grote pop van vier en een halve meter te bewonderen, aangedreven door robotarmen. ‘Wij zijn door de Universiteit Utrecht, de Hogeschool voor de Kunsten Utrecht en de Vrije Universiteit Amsterdam gevraagd om mee te werken aan een meerjarig onderzoek over het gebruik van robotica en de impact hiervan op de samenleving. Robots zijn natuurlijk gewoon poppen. Mensen maken ze. In principe kunnen ze niets. Voor mij is de autonomie van de robot een dystopie. Ik geloof er niet in. Maar de nieuwe technologie is wel een ontwikkeling waar-mee we ons te verhouden hebben en dat speelt ook een rol in onze voorstellingen. De leefwereld van de mens is veel complexer geworden door de digitale wereld. Dat willen we in beeld laten zien.’

Dit profiel verscheen eerder in De wereld van het poppenspel, een uitgave van de Nederlandse Vereniging voor het Poppenspel-UNIMA Centrum Nederland (NVP-UNIMA). Foto boven: Dorian Gray door Ulrike Quade Company en Silbersee, Casper Koster