Koen van Dijk, voormalig artistiek directeur van muziektheaterlaboratrium M-Lab, schrijft, regisseert en vertaalt musicals. In een reeks columns geeft hij een introductie op zijn geliefde genre. Vandaag: over ‘Send in the Clowns’.

Over ‘Send in the Clowns’. De enige ‘hitsong’ van grootmeester Stephen Sondheim. Echt een ‘eleven o’clock-number’. Er is me al vaak gevraagd: wat betekent dit lied? Waarom koos hij deze woorden? Door welk personage wordt het gezongen en tégen wie? Met welke doel? Verder zijn er een paar aardige anekdotes over te vertellen.

Send in the Clowns

Isn’t it rich?
Are we a pair?
Me here at last on the ground,
You in mid-air.
Where are the clowns?

Isn’t it bliss?
Don’t you approve?
One who keeps tearing around,
One who can’t move.
Where are the clowns?
There ought to be clowns?

Just when I’d stopped opening doors,
Finally knowing the one that I wanted was yours
Making my entrance again with my usual flair
Sure of my lines
No one is there

Don’t you love farce?
My fault, I fear
I thought that you’d want what I want
Sorry, my dear!
But where are the clowns
Send in the clowns!
Don’t bother, they’re here

Isn’t it rich?
Isn’t it queer?
Losing my timing this late in my career
But where are the clowns?
There ought to be clowns
Well, maybe next year

‘Send in the Clowns’ komt uit de musical A Little Night Music. Korte inhoud: een actrice en een advocaat hebben al jaren een verhouding met elkaar, maar tot een echte relatie is het nooit gekomen. De actrice is altijd op tournee en komt jaarlijks terug in de plaats waar de advocaat woont. Dit jaar heeft ze zich voorgenomen om zich te settelen en werkelijk een relatie te beginnen met de advocaat. Hij heeft ook nog steeds gevoelens voor haar. Maar hij is net getrouwd. Met een veel jongere vrouw.

Het lied wordt gezongen door de actrice. De teksten van Sondheim verwijzen naar haar beroep. Zij zingt ‘Making my entrance again, sure of my lines’. Ze dacht dat ze in een romantische komedie zou staan, het bleek een klucht. Eindelijk staat zij met beide voeten op de grond, maar nu is hij weer onbereikbaar. Nou ja, misschien dat ze elkaar volgend jaar op de tournee weer treffen, misschien dat ze dán tot elkaar komen. Want zijn relatie met die veel jongere vrouw is gedoemd te mislukken.

De zin ‘Send in the clowns’ verwijst natuurlijk naar het absurde van de situatie: twee mensen die al jaren om elkaar heen draaien, maar elkaar niet bereiken. Maar het betekent meer. ‘Send in the Clowns’ wordt geroepen als er in het circus, of bij de rodeo, iets helemaal misgaat. Als bijvoorbeeld de acrobaat uit de trapeze valt of de cowboy van zijn paard wordt geworpen. Dan worden de clowns de piste in gestuurd om het publiek af te leiden terwijl er medische hulp verleend wordt.

Er bestaat een geweldige vertaling van dit lied door Friso Wiegersma (ook van ‘Telkens Weer’ en ‘Het Dorp’). Hij vertaalde het lied voor Karin Bloemen als ‘Lach het maar weg’. Dat is een heel mooie vertaling; een vrije opvatting, maar een die de lading precies dekt.

Toen ik de complete musical A Little Night Music vertaalde, wilde ik per se het woord ‘clowns’ in dit lied hebben. Dat is een puur persoonlijke mening, waar een ander het hartgrondig mee oneens mag zijn. Ik dacht: ‘Sondheim heeft één hitsong, het publiek moet het lied meteen herkennen’. En dus werd het in mijn vertaling ‘Waar zijn de clowns?’

Het lied is geschreven voor Glynis Johns, een komische actrice die aardig kon zingen maar nooit een echte zangeres was. Sondheim heeft het lied voor haar op maat gemaakt. Hij heeft met opzet geen enkele zin met een open klank laten eindigen. Dat betekende dat Glynis Johns de noot niet kon aanhouden. Ze zou dus nooit verraden dat ze geen echte zangeres was. Het woord ‘rich’ kun je niet uitzingen, dat blijft een korte klank. Datzelfde geldt voor woorden als ‘clowns’ en ‘farce’.

Deze truc van Sondheim maakt dat het lied bij uitstek geschikt is om gezongen te worden door een actrice met een mooie, maar kleine stem. Het lied is als een gezongen monoloog, het vraagt om een actrice die kan omgaan met tekst en subtekst. Het is absoluut geen ‘powerballad’ waarbij de decibellen je om de oren vliegen.

Legendarisch is de versie van Judy Dench, die de rol van de actrice speelde in een versie van het ‘National Theatre’. Ze heeft het lied daarna nog op vele gala’s gezongen, dat is op YouTube te vinden. Prachtig geacteerd. Liever een geweldig actrice met een beperkt stemgeluid dan iemand die wel kan zingen, maar niet kan acteren. Ook dat is weer een puur persoonlijke mening…

In de oer-uitvoering werd Len Cariou gecast als de advocaat (later speelde hij ook Sweeney Todd). Toen hem het script werd voorgelegd was er nog geen lied geschreven voor deze belangrijke scène, één van de laatste van ‘A Little Night Music’, waarin de twee uiteindelijk de liefde voor elkaar zouden uitspreken.

Sondheim beloofde Len Cariou dat daar een mooie song voor de advocaat zou komen. Een sterke solo voor hém, echt een ‘eleven o’clock-number’. En Len Cariou, dat weten we van ‘Sweeney’, is een geweldig zanger. Het liep anders. Sondheim zag een repetitie van deze scène en besloot dat het een lied voor háár moest worden. Len Cariou had het nakijken: juist haar lied werd de grote hit.

Foto: Susan Rigvava-Dumas als Desirée Armfeldt in A Little Night Music van De Nederlandse Reisopera (still uit trailer).