‘Ik leef achteruit’, zegt Hans Croiset als hij eerder dit jaar met Freek de Jonge terugblikt op zijn 70-jarige carrière. ‘Ik herinner me de vreemdste dingen, de raarste details.’ Dit weekend is Croiset voor het laatst op het toneel te zien: als Hamm in Samuel Becketts Eindspel zwaait hij zondagavond af in Theater Rotterdam.

In de vierdelige YouTube-documentaire Freek de Jonge in gesprek met Hans Croiset blikt De Jonge in een uitgebreid vraaggesprek terug op Croisets werk en leven – die onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn. Het eerste deel, waarin de vroege jeugd van Croiset centraal staat, staat inmiddels online. Later volgen nog de delen Vernieuwing, De leiding en Het overzicht. De volledige documentaire is begin dit jaar op vier verschillende locaties in de Koninklijke Schouwburg  in Den Haag opgenomen.

Zijn levendige geheugen en oog voor details maken Croiset tot een begenadigd verteller én een wandelende theaterencyclopedie, die voortdurend refereert aan voorstellingen die hij zag of waar hij zelf bij betrokken was, als speler of regisseur. Zo ziet hij nog elke keer als hij via de artiesteningang de Koninklijke Schouwburg in Den Haag binnenloopt, hoe zijn moeder – actrice Jeanne Verstraete – haar hoofd uit een raampje stak en hem, zijn vader Max Croiset en zijn broer Jules toezwaaide. Hans Croiset moet toen hooguit een jaar of vier geweest zijn.

Freek de Jonge stelt zich bescheiden op, stelt open vragen en geeft Croiset alle ruimte om woorden te geven aan zijn herinneringen. Er is niet geknipt in het vraaggesprek, alleen het eerste deel van de documentaire duurt anderhalf uur. De sfeer is gemoedelijk, maar niet te intiem – al kennen de twee elkaar goed: De Jonges vrouw Hella is een nicht van Croiset.

Croiset vertelt openhartig over zijn vroege jeugd, waarin hij deels werd opgevoed door zijn pleegmoeder. Het moment dat hij haar vanaf een hooiwagen in Friesland, waar Croiset tijdens de oorlog naar was uitgeweken, vroeg of hij haar ‘moeder’ mocht noemen, noemt hij een euforisch moment in zijn leven. Dergelijke euforie, vertelt hij later, ervoer hij met name nog als ‘een regie geslaagd was’. Croiset ziet zichzelf meer als regisseur dan acteur. Het applaus na het spelen van een goede rol wat ‘prettig’, zoals je een lekker warme douche over je heen laat komen. Maar het aanzwellend applaus na een geslaagde regie: euforie.

Ondanks dat De Jonge zich heeft voorgenomen het er ‘niet veel over te hebben’, is er in de openingsaflevering veel ruimte voor de moeizame relatie met zijn vader Max Croiset – die streng was en vaak afwezig. Voor de toneelschool was geen geld, hij werd opgeleid door zijn vader en acteurs als Bob de Lange. Croiset heeft er sowieso geen moeite mee om persoonlijke anekdotes te delen, getuige onder meer de mooie aflevering van Volle zalen eind vorig jaar en de recente uitzending van Kunststof.

Het gesprek over zijn vroege jeugd eindigt – hier en daar wat zijsprongen daargelaten – met een Hans Croiset die tussen de 17 en de 19 jaar is, drie jaar waarin hij vrijwel onafgebroken repertoire las. ‘Die jaren hebben alles bepaald’, zegt Croiset nu: ‘Ik was ervan overtuigd dat je alleen een goed toneelspeler kon worden als je alles uit je hoofd kon leren, het hele repertoire. Daar heb ik mijn hele leven wat aan gehad: ik kon altijd terugvallen op de kernmomenten uit stukken die ik toen gelezen heb.’

Hij herinnert zich een moment tijdens het spelen van Een bruid in de morgen (1955) met Ina van Faassen, waarop de hele wereld om hem heen verdween. ‘Dat gaf zo’n eenheid dat je los van de grond raakt. Toen dat gebeurd was, was ik zo in de war dat ik dacht: dat gebeurt mij nooit meer.’ Overvallen door het moment, is hij zich stap voor stap weer gaan verwijderen van het ideaal een toptoneelspeler te worden, zich gaan bemoeien met decor, rekwisieten, fotografie. Croiset dreef weer af van het toneelspelen. In volgende afleveringen wordt ingegaan op Croiset als regisseur en oprichter en artistiek leider van grote gezelschappen: het Publiekstheater, het Nationaal Toneel en Het Toneel Speelt.

Op dit moment werkt hij aan een boek over Eindspel. Croiset stopt met toneelspelen, maar is nog niet klaar met het toneel.

Gezien: Freek de Jonge in gesprek met Hans Croiset – Deel 1 – Het begin. Het tweede deel, De vernieuwing, staat sinds 4 juni online. Foto: Hans Croiset in Eindspel, Sanne Peper