De conclusies van het maandag 22 mei verschenen rapport ‘Schaduwdansen’ liegen er niet om: bijna 4 op de 10 dansers (39%) hebben het afgelopen jaar te maken gehad met tenminste één vorm van grensoverschrijdend gedrag. Daarbij kan het gaan om pesten, vernederen, schreeuwen en buitensluiten tot chantage, dwang en machtsmisbruik; een op de tien dansers noemt seksueel grensoverschrijdend gedrag van ongewenste aanrakingen en toespelingen tot aanranding en verkrachting. Seksueel misbruik wordt het meest genoemd in de competitieve stijldanswereld, waar sprake is van veel één-op-één-lessituaties. Opvallend: hoe hoger het professionele niveau, hoe meer meldingen van grensoverschrijdend gedrag (70%). Blijkbaar voelen recreatieve dansers zich veiliger dan professionals.

Vanwege ‘de gesloten danscultuur in het versnipperde danslandschap’ liet het onderzoek naar grensoverschrijdend gedrag in de danswereld lang op zich wachten. De onderzoekers Marjan Olfers (hoogleraar sport en recht) en Anton van Wijk  (criminoloog) namen met hun team, in opdracht van de ministerie van VWS (Volksgezondheid, Welzijn en Sport) en OCW (Onderwijs, Cultuur en Wetenschap), de hele breedte van de dans onder de loep: van klassiek ballet, moderne dans, show- en musicaldans tot urban, ballroom, tap, salsa, zouk, latin en volksdans. Van dansvakopleidingen tot gezelschappen, van amateurdans tot gezelligheidsverenigingen en van sportdans tot showballet.

De onderzoekers namen 167 interviews af en vroegen honderden dansers vragenlijsten in te vullen. 527 dansers vulden vragenlijsten in over recente ervaringen en honderden mensen rapporteerden ervaringen van langer dan een jaar geleden. Omdat een aantal ‘belangrijke partijen’ waaronder sommige opleidingen, niet mee wilden werken, zagen de onderzoekers zich gedwongen de omweg van een omvangrijk bevolkingsonderzoek te volgen. Daarbij zijn nog eens 11.000 mensen benaderd waarvan 742 respondenten meldingen instuurden.

Van de ondervraagde professionele dansers meldt bijna driekwart grensoverschrijdend gedrag te hebben meegemaakt. Vaak met langdurig psychisch leed tot gevolg, zoals angststoornissen, zelfvernietigend gedrag en depressies. De zwijg- en angstcultuur versterken het onveilige klimaat, concluderen de onderzoekers.

Dansers zijn kwetsbaar, ze beginnen jong, vaak geïsoleerd van familie. Ze moeten al vroeg zien te dealen met een continue stroom van negatieve feedback en extreem hoge eisen door opgelegde schoonheidsidealen. De hoge prestatiedruk brengt veel stress met zich mee, de onzekere arbeidsmarkt en slechte financiële vooruitzichten maken een dansersloopbaan kwetsbaar. Door de angstcultuur durven (aankomende) professionals zich niet te verweren of voor zichzelf op te komen. De nadruk op discipline werkt volgzaamheid in de hand. ‘Het besef van misbruik volgt vaak pas jaren later’, zei Olfers tijdens de persconferentie in Den Haag.

Balletdansers benoemen problemen als het hoge stressniveau, de podiumangst, het doortrainen met blessures, de nadruk op gewicht, de ongezonde relatie met eten, baanonzekerheid en het vroeg moeten pieken tijdens een korte podiumcarrière. Ze voelen een groot gebrek aan ruimte om fouten te mogen maken en benadrukken de positie van machtige personen binnen de balletwereld, waardoor zij zich niet durven te uiten.

De zwijgcultuur wordt versterkt doordat trainers, coaches en docenten vaak ook een ‘poortwachtersfunctie’ vervullen: zij zijn tevens diegene die de selectie bepalen. Wie in verzet komt, verspeelt mogelijk kansen; het aangeven van grenzen kan negatief op je afstralen. Dat speelt nog sterker in de competitieve stijldanswereld.

Uit het bevolkingsonderzoek en de online vragenlijsten komt naar voren dat het merendeel van de plegers trainer/coach/docent is, gevolgd door collega-dansers. Daarnaast, maar in mindere mate, gaat het om choreografen/balletmeesters en artsen/masseurs/fysiotherapeuten als plegers van grensoverschrijdend gedrag. Er zijn verschillen te zien tussen het type grensoverschrijdend gedrag bij de verschillende plegers. Zo lijken docenten/trainers/coaches zich in vergelijking met de andere groepen meer schuldig te maken aan seksueel grensoverschrijdend gedrag en andere dansers maken zich meer schuldig aan verbaal geweld, roddelen, pesten en mentaal grensoverschrijdend gedrag. Ook bezoekers worden als plegers van diverse vormen van grensoverschrijdend gedrag aangewezen.

Volgens de respondenten blijken plegers meestal belangrijke mannen, aan wie ze loyaal zijn en van wie hun danscarrière afhankelijk is. Plegers die een machtspositie innemen kunnen hun gedrag voortzetten omdat de slachtoffers sterk afhankelijk van hen zijn en omdat grensoverschrijdend gedrag na verloop van tijd wordt genormaliseerd.

Het onderzoek begon in 2022 nadat latindanseres Kim Koumans (41) naar buiten trad met haar verhaal over seksueel misbruik, vernedering en intimidatie in de competitieve stijldanswereld. Een handvol lotgenoten volgde haar voorbeeld en trad uit de anonimiteit door miststanden te melden in de televisiedocumentaire Dansen voor je leven (BNNVARA). Die vier uitzendingen beperkten zich nog tot enkele dansstijlen. Het rapport Schaduwdansen brengt de hele breedte van de dans in kaart en doet bovendien aanbevelingen.

Om te beginnen moet het gewoner worden problemen te bespreken, zeggen dansers en onderzoekers. Onderling, maar ook met docenten, coaches en leidinggevenden. Het aangeven van grenzen mag geen negatieve consequenties hebben. Het ontbreekt niet aan regelgeving, zeggen de onderzoekers, wel aan kennis van regelgeving en toepassingsbereik. Dansers blijken nu niet of nauwelijks op de hoogte van hun rechten. Er is veel te weinig bekendheid met meldpunten en het bestaan van vertrouwenspersonen en hun verantwoordelijkheden. Door de enorme hoeveelheid aan organisaties zijn taken, verantwoordelijkheden, bevoegdheden en rolverdelingen niet helder. Belangrijkste startpunt voor verbetering: leg de huidige systematiek bloot en doorbreek de ‘code of silence’. ‘Een open houding van de danssectoren als geheel helpt daarbij’, aldus het rapport.

Uit het rapport ‘Schaduwdansen’ (mei 2023) van Marjan Olfers, Anton van Wijk, Jet Doeswijk, Ard Barends, Kyra van der Boor en Maureen Boersema:

Voornamelijk de stijlen als moderne/hedendaagse dans (78%), musical/jazz/tap/showdans (73%), urban stijlen (70%) en klassiek ballet (69%) springen eruit. Binnen de groep die onder andere volksdans doet komt grensoverschrijdend gedrag relatief het minst voor (35%).Als we inzoomen op de specifieke vormen van grensoverschrijdend gedrag die de dansers hebben ervaren zien we dat onder de stijlen waar grensoverschrijdend gedrag het meest voorkomt met name dwang, chantage of machtsmisbruik, psychisch, verbaal en fysiek geweld en roddelen, pesten, discriminatie en buitensluiten veel is ervaren. Seksueel grensoverschrijdend gedrag werd relatief minder ervaren dan de andere vormen van grensoverschrijdend gedrag. Dansers die (onder andere) salsa, kizomba, bachata of zouk doenhebben daar het afgelopen jaar relatief het meest te maken gekregen (33%).

De Academie voor Theater en Dans in Amsterdam reageert op haar website op het rapport. ‘We onderschrijven dat hoger dansonderwijs niet altijd een veilige plek is geweest. Grensoverschrijdend gedrag komt in vele vormen voor en is niet altijd duidelijk te herkennen. Ook in het professionele dansonderwijs worden we hiermee geconfronteerd en het rapport bevestigt dat.’

De Amsterdamse academie was een van de opleidingen die niet meewerkte aan het onderzoek. ‘Niet uit onwil’, schrijven ze, maar omdat de opleiding op dit moment een eigen onderzoek uitvoert naar sociale veiligheid en de studenten niet twee keer over hetzelfde onderwerp wil bevragen.

De school schrijft ook al actie te hebben ondernomen. ‘Dit is een continu proces, waarbij we onder meer werken aan het zichtbaarder maken en naleven van gedragscodes, bouwen aan de bekendheid van de vertrouwenspersonen en klachtenregelingen en met docenten het gesprek voeren over sociale veiligheid in bijvoorbeeld didactische trainingen en functioneringsgesprekken.’

Foto: Roman Novitzky – One Of A Kind van The Stuttgart Ballet