Een panopticum is een architectonisch principe dat het mogelijk maakt om op relatief eenvoudige wijze grote groepen mensen te controleren en te disciplineren. Het is een rond gebouw met daarin een toren met geblindeerde ramen. Om die toren zitten mensen vast in hun cellen, die aan weerszijden uit glas bestaan. Alles wat ze doen is zichtbaar. Ze weten niet wanneer ze bekeken worden. Volgens dat principe gedragen ze zich alsof ze altijd bekeken worden.

Volgens de Franse filosoof Michel Foucault (1926 – 1984) stond het principe van het panopticum – het panopticisme – metafoor voor de hedendaagse maatschappij. Dat beeld lijkt alleen maar sterker geworden. We kunnen altijd en overal en door iedereen bekeken worden, met camera’s en telefoons wordt ons dagelijks handelen vastgelegd. Gedocumenteerde examens en rapporten vormen ijkpunten in ons maatschappelijk bestaan.

Dat vormde voor AchterdebergProducties aanleiding tot het maken van een voorstelling over de macht van het zicht. En hoe dat treffender te doen, dan de zeventwintig publieksdeelnemers in Ostade A’dam dan maar meteen het zicht te ontnemen? Geblinddoekt worden we door verschillende handen naar onze stoel begeleid. Gedwongen om de macht meteen uit handen te geven.

Panopticon is een theatrale performance die door een dertigtal blinde, ‘slechtziende’ en ‘goedziende’ spelers wordt gebracht. Eén van die spelers, Simone van der Steen, schreef ook de poëtische teksten die gaandeweg in de voorstelling voorbijkomen – waaronder een op de mythe van Icarus gebaseerde vertelling over iemand die ontsnapt uit het panopticum, maar vervolgens te dicht bij de zon vliegt waardoor de was waarmee de vleugels vastzitten smelt.

Daarvoor zijn we eerst, met een aantal spelers uit de groep, op fluisterniveau in gesprek gegaan over macht en controle. Wat is macht eigenlijk? Wat zou jij doen als je de macht hebt? Later volgt een sequentie waarin de blinddoeken af mogen en er, in een uiterst duister toneelbeeld, abstracte bewegingssequenties afspelen. Het publiek zit in een cirkel, net als in het panopticum.

Vorig jaar maakt regisseur Margot Zwiers de performance Luister je in het Amsterdamse Fijnhouttheater, een onderzoek naar de macht van het zicht, bijna uitsluitend gespeeld door (oud)-leerlingen van Visio Afdeling Onderwijs Amsterdam voor visueel beperkte kinderen. Die performance diende als vooronderzoek voor deze voorstelling, die na dit weekend in Ostade A’dam in april nog ruim een week in een studio in de Stadsschouwburg Amsterdam staat.

Zwiers en haar groep exploreren hun onderwerp op uiteenlopende manieren: door ervaring, taal, bewegingssequenties en gesprekken. In die gesprekken – die je geblinddoekt voert – werken de thematiek en de effecten die het ontnemen van zicht hebben het sterkst op elkaar in. Dan worden we echt gedwongen de macht uit handen te geven en ons over te geven aan wat er komen gaat.

En of we naderhand ook daadwerkelijk de hele tijd in de gaten zijn gehouden, zoals dat in het panopticum altijd het geval kán zijn? Wie weet.

Foto: Margeret Lansink