Een vrouw doodt haar echtgenoot. Zij heet Klytaimnestra en hij is Agamemnon, de onoverwinnelijke geachte Griekse legeraanvoerder in de strijd tegen Troje. Hun zoon Orestes wreekt de dood van zijn vader en vermoordt zijn moeder. Hij gaat de geschiedenis in als de ‘moedermoordenaar’. Is hij schuldig?

De Oresteia ofwel Het verhaal van Orestes is de enig overgebleven trilogie uit het klassieke, Griekse theater. Toneelschrijver Aischylos schreef dit indrukwekkende epos in 458 voor Christus. In het Amsterdamse ontmoetingshuis voor kunstenaars en filosofen, Castrum Peregrini, brengt regisseur Agaath Witteman een sobere, ingetogen versie van het laatste deel van de Oresteia, de Eumiden ofwel Goede Geesten. Zij stelde haar spelersgroep samen uit een internationale cast met wie ze eerder Het huis van Bernarda Alba maakte in Theater De Engelenbak.

De voorstelling maakt onderdeel uit van een reeks van drie tentoonstellingen over het vrouwelijke in de kunst- en cultuurgeschiedenis, samengesteld op initiatief van FemArtMuseum, een museum ‘zonder muren’. In het Allard Pierson Museum is dat de tentoonstelling Women for all seasons. Het beeld van de vrouw in de oudheid, in het Bijbels Museum Divine surprise! Het vrouwelijke in God en in het Museum voor Moderne Kunst Arnhem Female Power. Matriarchaat, Spiritualiteit & Utopie.

In de regie van Witteman gaat dit derde deel van de Oresteia over de teloorgang van het matriarchaat in de westerse cultuurgeschiedenis. De kelderachtige, witgeschilderde ruimte van Castrum Peregrini heeft een intieme sfeer met zuilen; aan de wand hangen foto’s van ‘onderwatergodinnen’ door Gisèle Aphroditi Lubsen. In de openingsscène lopen de spelers achteloos rond op de fototentoonstelling. Acteur Julien Croiset in de rol van verdediger wil de vrouwen uit het tempelcomplex verwijderen. Maar ze zijn volhardend want er is hun onrecht aangedaan en ze klagen Orestes (vertolkt door Gijs Kimenai) aan wegens moord. Hij immers heeft uit wraak zijn moeder gedood.

Een prachtige rol speelt Salomea Franken als de aanklaagster. Met de juiste dictie en fraaie, vertraagde stem verdedigt zij het recht van vrouwen. Haar intens zwarte kleed steekt dramatisch af bij de witte kledij van Orestes en godin Pallas Athena (Maruja Bobo Remijn). In de uitvoering vormen de toeschouwers het hof en zij mogen, na de aanklacht en verdediging het eindoordeel vellen in een ‘schervengericht’. Broos aardewerk mogen we in een schaal leggen. De stemmen staken en rechter Athene pleit Orestes uiteindelijk vrij.

Maar zo makkelijk komt hij er niet vanaf. De Eumiden ofwel Goede Geesten, deze wenende en klagende vrouwen, zinnen op wraak. Zij zullen zich transformeren tot wraakgodinnen, die de eeuwenoude orde van het moederschap verdedigen.

In de verdediging van Julien Croiset komt een antimatriarchale theorie naar boven die de voorstelling verbindt met de verschillende exposities. Hij stelt in zijn rede dat de vrouw ‘geen verwekker is van nageslacht’ maar slechts ‘een voedster’. De man is de werkelijke bron van het nieuwe leven. Hiermee overtuigt hij Athena die niet uit een vrouw is geboren, maar uit het hoofd van Zeus.  De vraag die tijdens de rechtszaak aan de orde komt is die naar het werkelijke ouderschap: behoort dat de vader? Of de moeder? Athena vertegenwoordigt de nieuwe orde, die van rationaliteit, mannelijkheid en patriarchaat.

Deze ontwikkeling van oud naar nieuw, van felle emotie naar ratio, schuilt in de Oresteia, maar niet eerder is dat zo sterk uitgebeeld. In het slot krijgen de drie wraakgodinnen een zwart kleed over zich heen gedrapeerd. Wit licht en witte kleding overheersen het toneelbeeld; het zwart ofwel de aarde lijkt in deze nieuwe, verstandelijke wereld te worden verhuld.

De Oresteia kent in het Nederlandse theater een legendarische opvoering in de vroege jaren zeventig door Toneelgroep De Appel. Johan Doesburg gaf er tien jaar geleden zijn visie aan voor het Nationale Toneel. Fameus, gezaghebbend en baanbrekend voor het hedendaagse theater was de enscenering door Peter Stein van de Orestie (Antikenprojekt) in 1980 bij de Schaubühne am Halleschen Ufer in Berlijn. Maar hoe anders deze versie van Agaath Witteman ook is, de theatrale kracht is groot. Ook nu overheerst de krachtmeting tussen oude en nieuwe orde, matriarchaat en patriarchaat. Meer dan boeiend en interessant, en onveranderlijk van deze tijd.

(foto: Frank Oorthuys)